Er is nogal wat commotie rond het ‘voor wat, hoort wat’ idee bij de opvang van vluchtelingen. Ondanks de bedenkingen die ik ook heb, meen ik toch dat de basispremisse geen slechte zaak is.

Empowerment

Een eerste pro. De beste en misschien ook snelste manier om een slachtoffer nog verder de dieperik in te duwen, is passiviteit. “Je hoeft dat niet te doen want (omcirkel wat van toepassing is) a) je hebt een handicap, b) je bent bejaard of c) je bent een vluchteling.”
Empowerment van individuen of groepen die zich in een afhankelijkheidspositie bevinden, start met appèl doen op de persoon. De Kantiaanse ethiek geeft aan dat iemand plichten geven, van die persoon een individu maken is. Van zodra je geen verwachtingen meer koestert, degradeer je een menselijk subject tot een ding dat je niet in staat acht verantwoordelijkheid op te nemen voor zijn gedrag en de gevolgen daarvan.
Passiviteit ontmenselijkt, activiteit biedt kansen – al garanderen die kansen an sich niets. “Activering” van vluchtelingen lijkt me daarom geen hardvochtigheid, integendeel, het kan een emancipatorische houding zijn.

Moreel superieur

Ten tweede: wie beweert niets in ruil te willen voor een altruïstische daad, maakt zichzelf iets wijs. We kunnen een financiële tegemoetkoming verwachten, maar ook dankbaarheid, respect, engagement, aandacht,… Zoveel problemen ontstaan wanneer mantelzorgers geen enkele financiële bijdrage durven vragen van bijvoorbeeld de ouder ze verzorgen, uit angst dat de zorg dan minder oprecht zou zijn. Dat zou betekenen dat ook het engagement van verplegend personeel, psychologen of opvoeders vals zou zijn, want zij krijgen ook een loon.
Vroeg of laat barst bij dergelijke mantelzorg de bom, bijvoorbeeld wanneer de zorgbehoevende komt te overlijden en de erfenis, die alle broers en zussen gelijk maakt, ineens als oneerlijk wordt beschouwd wegens de veel grotere investering in tijd, energie en geld die de mantelzorger deed.
Met andere woorden, wie vandaag niets in ruil vraagt voor de aangeboden hulp, verdenk ik ervan binnen afzienbare tijd van kamp te wisselen. Van zodra het eigen verlies duidelijk wordt en de eigen investeringen niet of minder worden erkend (of vergoed) dan die van andere, durft de grootste weldoener wel eens erg kapitalistische trekjes te hebben.
De “voor wat hoort wat” uitspraak confronteert ons met onze eigen verwachtingen en illusies. Onvoorwaardelijkheid is vaak een vorm van morele superioriteit. Laten we volwassen zijn en ons met onze eigen voorwaarden en verlangens verzoenen. Alleen dan kunnen we vermijden dat we vandaag zonder voorwaarden hulp bieden, slechts om morgen de hulpontvangers dubbel en dik te laten betalen.

Niet te betalen

De vraag is of we datgene wat we in ruil voor onze hulp verwachten, op dit eigenste moment kenbaar moeten maken. Dat is zoals een zwaargewonde op straat inpeperen dat de ambulance niet gratis zal rijden. Het zegt veel over politici wanneer ze op het moment van een handeling al spreken over wat ze in ruil verwachten. Ze hebben er blijkbaar geen vertrouwen in dat ze “vergoed” zullen worden voor hun daden. Bovendien verraad hun houding een zeker narcisme: de eigen barmhartigheid wordt wel erg hoog ingeschat, zo hoog dat de vergoeding nu al geregeld dient te worden om misverstanden achteraf te voorkomen. De gulheid van onze politici is niet te betalen… Maar is de aangeboden hulp werkelijk zo prijzenswaardig?

Timing

We kunnen nog een stapje verder gaan: de timing is misschien niet eens te vroeg, maar te laat. Om iets terug te kunnen doen voor de hem aangeboden hulp, heeft een slachtoffer een actieve positie nodig. Die positie dient idealiter eerder te worden gecreëerd dan het moment van afhankelijkheid. Zo hoef je de kost van een ambulance niet op het kritieke moment mee te delen en ook niet daarna (in alle rust), maar daarvoor. Bijvoorbeeld door een sociaal zekerheidsstelsel dat op voorhand een actieve, solvabele positie mogelijk maakt.

Zondebok

Voor wat, hoort wat: dat geldt ook in de andere richting. Wat doen wij in ruil voor wat de vluchtelingen voor ons hebben gedaan?

In de systeemtheorie bestaat de term “parentificatie”, die erop wijst dat kinderen, om hun ouders te “redden”, soms hun kind-zijn opgeven en een bepaalde rol innemen. Eén van die rollen wordt de “zondebok” rol genoemd. Kort gezegd: wanneer een echtpaar huwelijksproblemen heeft die beide partners zelf halsstarrig ontkennen, neemt een van de kinderen soms de zondebok-rol op zich, waarbij hij of zij alle spanningen in het gezin naar zich toe trekt (daarom wordt deze rol ook “bliksemafleider” genoemd). Het wordt een probleemkind, de partners houden vol dat het gezin perfect zou zijn, ware het niet van dat ene kind… Het tragische is dat de zondebok héél veel doet voor het gezin, maar daar geen enkele erkenning voor krijgt. Integendeel, hij wordt gezien als diegene die steeds weer voor problemen zorgt. Maar vergis u niet, de zondebok is zijn naam waardig: hij of zij is een slachtoffer en brengt enorme offers.

In dat opzicht kunnen we vluchtelingen inderdaad ook als slachtoffers zien die al grote offers hebben gebracht. De vrede in het Westen is mede mogelijk dankzij de offers elders in de wereld; de problemen waar vluchtelingen voor staan, het probleem dat ze zijn, is tegelijk een offer. Ons gras is op heel wat gebieden groener… dankzij watertekorten elders.

De kwestie kan dus ook omgekeerd worden: wat doen wij voor hen?

Conclusie

“Voor wat, hoort wat” is geen slecht uitgangspunt: de gedachte is empowerend, realistisch en bijkomend kan en moet ze ook op de hulpgevers zelf van toepassing zijn. Alleen de timing van de uitspraak kan beter: die komt niet zozeer te vroeg, maar te laat.