Waarom zijn reporters vandaag zo nerveus?

Onlangs had ik een levendig schrijfgesprek met een journalist, nadat ik zijn programma had beluisterd waarin hij in debat ging met een vooraanstaand denker en menswetenschapper. Hij worstelt (met plezier en souplesse, vermoed ik, dat wel) al een aantal jaren met de uitdaging in zijn werk de juiste dosis respectvol luisteren naar de erudiete en soms uit het verre buitenland afkomstige gasten die hij interviews afneemt te vinden. Hij laat zich naar mijn gevoel soms gaan in wat hij zelf benoemt als het ontdekken van de persoonlijke fout, het geheim van de autoriteit die hij mag interviews afnemen. Zoektocht die de gretige intellectueel van bij ons dan ertoe verleidt de gesprekspartner geregeld in volle gesprek te onderbreken en niet toe te laten zijn zinnen, de gedachtegang,  af te werken. Als student en lezer van professor Piet Nijs, een bekend luisterend oor in Vlaanderen en ver daarbuiten, geroemd als hoogleraar maar ook als succesvol coach, therapeut, leerden wij hoe luisteren niet gemakkelijk is. Hoe er echter veel kan aan betekenis opklinken uit de stilte die je laat nadat een medemens klaar is met het formuleren van zijn aan jou gerichte zinnen. Die stilte is vaak bijzonder welsprekend en zwanger! Soms lokt zij een nieuwe serie woorden uit, die nog veel diepere, waardevolle visie of emotie vanuit de diepte van ziel en hart doet opduikelen.

Uiteraard komt dit “laten uitspreken” de kwaliteit van contact en gesprek fantastisch ten goede. Ga het na bij uzelf: geeft u het beste uit uw hoofd en hart graag aan iemand die nerveus overkomt, waarvan je denkt dat hij jouw diepste gedachten niet werkelijk met eerbied tegemoet zal treden of ontvangen?

Luisteren als bron van succes en leven

Deze gedachten en hetgeen volgt, zij lijken mij van wezenlijk belang in een tijd waarin amper twaalf jaar geleden de banken wereldwijd over de kop gingen; en dit ook juist vanwege een kwijnend VERTROUWEN. Luisteren lijkt hot in een tijd waarin Blanke Belgen en Chinezen, Britten en Duitsers en vele andere mensen die soms (te) weinig common ground delen, met elkaar moeten zien op te schieten en tot samenwerking komen. Hopelijk met zoveel mogelijk mutual benefits. Luisteren betekent leven, in een wereld waarin veel mensen in Eenzaamheid verzanden. Onder meer door de toenemende aanwezigheid en centrale plaats van machines en toestellen (met wie je per definitie niet een echte dialoog van ziel tot ziel kunt voeren!). Ook de focus op geld als waarde in onze levens, waardering die wellicht nooit zo ver in die zin is gegaan in de hele menselijke voorgeschiedenis, maakt dat knus de zielen kruisten, iets dat onze geestkracht en vitaliteit versterkt als niets anders, voor velen enkel bij zeer schaarse gelegenheden nog kan plaatsvinden. Denk aan de heilzame, zelfs de reddende werking van contact met fellow creatures als de hond en het paard bij kinderen of anderszins unieke mensen. Van het meisje om de hoek die zo verloren zijn zonder hippotherapie tot Greta Thunberg, die voor sommigen schijnbaar dwaas, onredelijk of overmatig kwetsbaar overkwam, maar die ondertussen de hele wereldgemeenschap in een bepaalde vernieuwde en ongelofelijk strategische, wijze richting blijkt te hebben geduwd. Thunberg mocht, dat kan iedereen nagaan in de film “I am Greta” en in het boek “Ons huis staat in brand”, haar persoonlijke demonen en gebeurlijke uitputting graag mocht te boven komen met een uurtje knuffelen in gezelschap van Moses: niet de schrijver van heilige teksten, maar de hond van de familie.

Casus

We moeten in deze nieuwe tijden toch als mens en als gemeenschap op zoek naar nieuwe bronnen van vitaliteit, creativiteit en menselijkheid? Voor mij is daarbij dan een bepaald fenomeen, een houding van de mens, van potentieel reddend vermogen. Een cultuur van het wijze woord en van goed gebruik van het menselijke oor! Ik schets nu eerst wat ik daaronder concreet versta door de verbatim te laten volgen van mijn schrijfgesprek met betrokken VRT-journalist.

“Beste H,

Het is interessant dat u mij onlangs schreef in onze dialoog: “We moeten grote figuren toch niet als orakels behandelen?”. Wel, vindt u niet dat het principe van het orakel, zoals in Delfi destijds, toch iets heel bijzonders, moois en waardevols had?

Wanneer een persoon of een regering botste op een zeer groot probleem, dan trok een delegatie  naar de betreffende kloof in die antieke stad. Men legt de situatie in de vorm van een vraag voor. Na enige tijd komt het “orakel”, de persoon die niet in eigen naam handelt, maar door bepaalde omstandigheden en middelen in stat om de goddelijke inspiratie te ontvangen en te vertalen, met een bondig en cryptisch antwoord. Meestal betrof het één zin waaruit veel zin sprak. Of die absurd leek, en veel nadenken vroeg. Vaak werd het orakel vindplaats van wijsheid en betekenis, van oplossingen, van nieuwe dynamiek, weg uit de voorafgaande patstelling.De woorden van het orakel, van de goden, werden door de betrokken figuren met grote concentratie van alle kanten bekeken, in overweging genomen.

Misschien zijn aan die vergeten manier van omgaan met taal, betekenis, wijsheid en autoriteit toch aspecten die ook in onze intussen zeer verschillend geworden tijd en context toch van waarde kunnen zijn. Naar de woorden van grote figuren (die zijn er, reuzen, dat weet u ongetwijfeld zo goed als ik), luisteren met grote open oren, met stilte als wapen en verder onze eigen kritische, misschien zelfs sluwe geest… en naar de daden kijken, vanuit diverse hoeken… vanuit een bepaalde vitale passiviteit, die wellicht stamt uit ontzag en interesse, vanuit de drang doeltreffend te willen zoeken naar waarheid… En vervolgens die Woorden van alle kanten bekijken, het diepste, het beste, eruit halen… het merg eruit zuigen! Wat een verademing, een zonnestraal zou dit misschien zijn? Ook juist in vergelijking met de brute afkapcultuur in vele conversaties en interviews vandaag, in het echte leven en op het tv-scherm… toch?”

Wat denkt u ervan, beste lezer?

Luisteren als werken aan persoonlijke verrijking

Met andere woorden: het lijkt onmiskenbaar dat sommige mensen hun reden van bestaan,k bron van tevredenheid en rust zullen vinden in manuele werken: in het meebouwen aan huizen; in het beheren van bossen en parken, het snoeien en harken; in de zorg voor medemensen en hun lichaam, hart of geest. Voor sommigen is verwerven van bezit of macht meer dan genoeg, tussen bakermat en grafsteen. Velen zullen echter tussendoor, vaak zonder zich ervan bewust te zijn, graag werken aan een Innerlijk Leven. Aan “de bovenkamer”. Die zij graag mogen stofferen met schatkoffers die zich stap voor stap vullen met dingen als kennis, inzicht, fijngevoeligheid, begrip van mens, maatschappij, economie, geschiedenis en dier. Voor deze groep, waartoe ik mijzelf reken, is de kunst van het Luisteren een bron van kracht en brenger van rijkdom.

Voor sommige mensen die we graag de titel “mysticus” meegeven, kan dit zeer ver gaan. Ik denk aan mezelf, ik ben net in een natuurreservaat aan de wandel geweest en heb er mijn ogen en oren de kost gegeven. Ik denk dan ook meteen aan iemand als Raimon Panikkar (1918-2010), wellicht een van de eerste echte interculturele genieën in de geschiedenis. De denker, natuurwetenschapper (in fysica en chemie) en eminente religieuze figuur was tot deze status ook juist voorbestemd door zijn eigen genese: voorzien van heterosis-identiteit, met een Spaanse moeder en Indische vader. Panikkar zocht in zijn laatste decennia rijkdom en rust in een huisje in de Pyreneeën. Toen een Belgische journaliste en schrijfster hem daar opzocht en interview afnam, antwoordde hij op haar vraag: “Hoe doe je dit, werken aan innerlijke rijkdom en wijsheid?”: “Luister naar de stemmen van de vogels!”

Leestip

Filosoof en therapeut Piet Nijs brengt een diepzinnige duiding bij het fenomeen van het Luisteren in zijn boek “De luister van het luisteren”. De geleerde hulpverlener wijst er onder andere op dat in het West-Vlaamse taalgebruik, sprake is van ‘lustern’ en in het Engels van “to listen”: luisteren heeft iets listigs. Het lijkt een waarde, een kunde met onvermoed potentieel in deze tijden. De profetische Leuvenaar wijst er elders op dat onze tijd lijdt aan een “cultus van de daad” en aan een buitensporig arbeidsethos. Die factoren lijken er toch toe bij te dragen dat we leven in een era die soms meer problemen dan oplossingen lijkt te genereren en daaronder toenemend gebukt gaat. Dit is misschien niet onintelligibel, en wel zo logisch, in een wereld die al enkele generaties door bepaalde vormen van Patriarchaat is gegaan. De man lijkt van nature meer tot flitsende, grote daden geroepen, en pronkt daar graag mee. Van de politicus tot de captain of industry en de visser. Luisteren is wat ik in mijn opiniestuk in De Standaard in de herfst van 1997 dan ook ‘een vrouwelijke waarde’ heb genoemd. Spreek van soft power als je wil. Die vorm van macht, die steunt op het gedogen van intense  nabijheid in bijzondere openheid, die sinds de eerste industriële revolutie wat uit het oog is verloren, kan ons, denk ik, misschien nog goed van pas komen in 2021. En hopelijk nog vele gelukkige generaties later.

De jas van de aartshertog na de aanslag door Gavrilo Prinzip (1914)

Besluit en opdracht

Bij het besluiten van dit opiniestuk annex blog begrijp ik ineens van waaruit ik dit moest schrijven, op dit moment in de tijd. Mij bereikten de laatste dagen echo’s van onbegrip en het geweld dat daarmee de kop opsteekt. Zo moeten in ons land meer mensen met zichtbaar profiel bescherming krijgen van de gewapende arm der wet. Zo botsen de meningen harder op discussiefora als Twitter en ook op Facebook. Ik herinner mij sommige (feest)dagen  hoe ik als jonge man veel sereniteit en vertrouwen putte uit het lezen van gevulgariseerde wetenschap, biologie, natuurkunde, sterrenkunde, ornithologie, en ook berichten uit de menswetenschap, zoals psychologie, geschiedenis, geografie, antropologie, ecologie, economie… Politiek vond ik in die teenage -jaren nog te hermetisch, te ingewikkeld. Recent realiseerde ik me, ook na meer dan twintig klimaatjongerenbetogingen mee te maken als manifestant, dat die vrede niet alleen in mij kwam door de inhoud van deze wetenschappelijke geschriften. Het helpt wel als je een beetje begrijpt hoe geschiedenis, godsdienst, wereldbol, natuur, het ecologische web-net, de kosmos en een auto… in elkaar zitten. In grote mate echter meen ik vandaag dat ik ook op gezond manier raakte bezield, aangestoken, ‘besmet’ met de grote rust die de betreffende schrijvende geesten uitstraalden. Mensen met doorzicht in het domein dat zij het hunne mogen heten, met bovendien een stabiele of zelfs comfortabele situatie in de samenleving.  Wetenschappers en wetenschapsjournalisten altegaar. Sinds een jaar of twintig lijken wij een omgekeerde beweging te zien plaatsgrijpen: meer en meer raakt de stem van de kleine man, de arme vrouw beluisterbaar. Openbare netten laten veel vaker dan in de jaren zeventig de man in de straat aan het woord, bij een brand, een auto accident, een betoging, een regeringsmaatregel… Het internet is al vaak genoeg beschreven als een megafoon, als een echo-kamer waar de stemmen versterkt door elkaar gaan. De stem van de minder hoog opgeleide mens is vaak drager van veel meer onrust. Wantrouwen ook. Zorgelijkheid.

Juist in deze tijdsomstandigheden lijkt het mij mogelijk van levensbelang, van grote betekenis voor het bewaren van de gewone maatschappelijke vrede en de internationale niet-militaire situatie, dat ieder voor zich blijft de kunst, de vaardigheid van het Luisteren oefenen en toepassen, dag in, dag uit, met de partner, de buur, de reiziger, de overheid, het kind, de viroloog, de politica, de soldaat, de minister, de café-kompaan, de medereiziger in de trein en de bus, de verkoper, de feestvierder, de werkloze, de dakloze, de christen, de filosoof, de publicist, de journalist, de paardenfluisteraar, de rijkaard, de politieke tegenstander, de sportliefhebber, de potentiële leugenaar, de mogelijke moordenaar, zelfs.

Laten we toch maar trachten lessen trekken uit de geschiedenis

Tot dit besluit kom je ook wanneer je de blik verschuift van het heden naar de lessen uit het eigen verleden. Een schrijver als Benno Barnard stelde zich een tijd lang graag voor dat hij een onderdaan was van het Oostenrijks-Hongaarse Keizerrijk. Het was het rijk van de Habsburgers, met hoofdstad Wenen. Barnard smelt naar eigen zeggen voor de houding van de keizer: die liet elke onderdaan toe tot zijn persoon in een audiëntie en was bereid te luisteren, de mens te laten zeggen wat op zijn hart lag. Onlangs echter las ik een historisch werk over de gebeurtenissen die Europa en zelfs de wereld mee sleepten in de eerste wereldoorlog. Die werd uitgelokt door de jonge activist Gavrilo Prinzip. Een man die behoorde tot een van de vele minderheden die in dat rijk werden opgenomen, vastgehouden en bestuurd, vaak met veel te weinig inspraak. Minderheden werden in het rijk onder de duim gehouden met behulp van een sterke geheime politie en een uitgebreid politioneel netwerk, tot in de dorpen, met directeuren in Wenen. Privilegies van de Oostenrijkers werden bewaakt. Als het moest met de knuppel of met (legaal gemaakte) moord. Mens en volk voelden zich… niet genoeg beluisterd. In de brief die ik dadelijk na de aanslagen van nine eleven in De Standaard heb gepubliceerd, maakte ik (lange tijd was ik de enige) een vergelijkbare analyse wat de diepere beweegredenen van de mensen met moslim-achtergrond in de westerse democratieën betreft. Ik hoop dat ik het juist zie, dat intussen de lont uit het kruitvat is. Ook juist omdat wij collectief zijn beginnen moslims zien en beluisteren. Niet weinige mensen uit Arabische (islamitische) landen zijn de laatste jaren professioneel tot verantwoordelijke posten gekomen, van leiders van theatergezelschappen tot journalistes en schrijvers. Er is echter nog werk op de plank, ons land scoort in vergelijking met het gros van de Europese culturen helemaal niet goed wat integratie op de arbeidsmarkt betreft, van “nieuwe Belgen”, “immigranten”, “vreemden”… Hier ook zie ik hoop, nu N-VA hysterie wat is gaan liggen.

Wat vele niet in geschiedenis geschoolde mensen niet weten is dat miljoenen mensen in de jaren voor 1914 bijna tastbaar de oorlogsdreiging kenden, in de lucht wisten hangen. Robert Musil had zelfs de tijd vanuit deze bezorgdheid een boek, een grote roman, te schrijven waarmee hij hoopte de dreiging, de oorlog af te kunnen wenden (“De man zonder eigenschappen”). Als ik met deze achtergrondkennis naar januari ’21 terugkeer, en door de mist van de tijd tracht een helder beeld van de toekomst te krijgen, dan moet ik hopen dat wij bovenal het Luisteren niet ver-leren. Het open oor, het willen begrijpen van de andere mens dapper en toegewijd en met inzet van veel tijd en energie blijven ‘oefenen’.

– Tussen haakjes: dit soort uitdaging maakt nog eens duidelijk dat een bevolking zich op heel andere manieren kan (en moet!) ‘nuttig maken’ dan louter op professionele, gesalarieerde manier “harde werker” te zijn. Dat is een voorbijgestreefd soort populair “realisme”. Als het soort houdingen zoals luistervaardigheid en luisterbereidheid al te lang in de vergetelheid raken, niet meer gewaardeerd en geoefend worden, zijn de rampen niet te overzien. Ik moet hier bepaalde recente auteurs bijtreden die tot in de titels van hun werken stellen: per slot van rekening is leven onmogelijk zonder “de kleine goedheid”. La petite bonté van de grote Franse (Joods- christelijke) filosoof in kwestie.

Advies-literatuur

“Vandaag is morgen gisteren. Pakkende herinneringen”, Mark Eyskens, Witsand, 2019.

“Vrede en oorlog. Een wereldgeschiedenis”, Jonathan Holslag, De bezige bij, 2018.

“Lawrence, heraut van het kalifaat.”, Robert Lemm, De blauwe tijger, 2020.

__________________________________________________________________

Illustraties

1: zicht op de berg en de bomen te Delphi, Hellas. Deze plek blijft impressionant; een locus die uitnodigt tot luisteren en stoppen met spreken. Met zoeken naar inzicht en dus naar Boodschappen.

2: de jas van de aartshertog na de aanslag door Prinzip (1914).

3: luisterende menselijke wezens.