De laatste maanden verschijnen in de media veel berichten over scheepswrakken en boten met migranten die verdrinken. Op 12 april publiceerde de Institutional Organization for Migration (IOM) van de VN dat het eerste kwartaal van 2023 het dodelijkst was sinds 2017.
De meeste van die migranten en vluchtelingen vertrekken vanuit Libië. Op de vraag waarom ze niet gewoon daar blijven, biedt het recente rapport van de Fact-Finding Mission on Libya van de VN een antwoord: Libië is absoluut onveilig. Migranten en vluchtelingen staan voor de keuze tussen een opvangland waar hun mensenrechten geschonden worden en de zee waar ze hun leven riskeren.
Hoe is deze situatie ontstaan? Wat gebeurt er wanneer vluchtelingen en migranten de zee op gaan? Welke kansen hebben ze om gered te worden en wat zijn hun rechten? En als die rechten geschonden worden: wie is daar verantwoordelijk voor?
Het aantal migranten dat jaarlijks sterft in de Middellandse Zee. Bron: Missing Migrants Project, IOM
Grensbewaking door proxy: de Libische Kustwacht
Volgens het Verdrag voor de Rechten van de Mens heeft elke migrant die zich op Europese bodem bevindt, het onontvreemdbare recht om asiel aan te vragen. Indien Europese lidstaten mensen uitzetten zonder eerst een asielprocedure te doorlopen en hen gedurende die tijd op te vangen, begaan zij een misdaad. Om de wet te respecteren en toch geen migranten te moeten opvangen, bestaat het Europese migratiebeleid voor een groot deel uit initiatieven die beletten dat migranten überhaupt binnen geraken.
Een belangrijke stap daarvoor was het Memorandum of Understanding dat Italië en Libië in februari 2017 ondertekenden. Daarin belooft Italië ondersteuning aan Libië om illegale migratie en mensensmokkel aan te pakken en zoek- en reddingsoperaties uit te voeren. De financiering werd geleverd via het Trust Fund for Africa van de Europese Unie. Voor de eerste fase van het project maakte de EU 42 miljoen euro vrij.
In het rapport Remote Control getuigen diverse ngo’s hoe de Libische Kustwacht, die na de val van Gaddafi nagenoeg onbestaande was, van de grond werd opgebouwd met Europese financiering. Er werden vaartuigen en apparatuur geleverd, personeel werd gerekruteerd en opgeleid en er werd een centraal coördinatiecentrum opgezet in Tripoli.
Tussen Libië en Italië ligt echter een grote strook internationaal water. Wettelijk gezien zou de Libische Kustwacht daar niet zomaar vluchtelingen mogen terugtrekken. In 2017 deelden de EU, Libië, Malta en Italië daarom de Middellandse Zee op in drie zoek- en reddingszones waarover respectievelijk Libische, Maltese en Italiaanse autoriteiten jurisdictie kregen.
De Libische Kustwacht kreeg dus het mandaat om ver buiten de eigen territoriale grenzen migranten en vluchtelingen op te pikken. Hen terugsturen naar Libië zou dan ook geen schending meer zijn van hun rechten, aangezien deze vluchtelingen zich nog in een Libische zone bevinden. Nu er een nieuwe speler was, kreeg die ook een speelveld.
In 2017 werden zoek- en reddingszones afgebakend in de Middellandse Zee. Bron: Alarm Phone.
Geen Europese reddingsschepen, geen Europese verantwoordelijkheid
In dezelfde periode schroefde Europa het aantal eigen reddingsschepen op de Middellandse Zee terug. In een uitgebreid rapport geeft Human Rights Watch visueel weer hoe Frontex in februari 2018 het bereik van haar maritieme missie terugtrok van 70 zeemijl naar 24 zeemijl vanaf de Italiaanse kust. Sindsdien komen Frontex-schepen nooit meer verder dan Lampedusa.
“In maart 2019, trok de mediterrane zeemacht van de EU haar 7 schepen terug uit de Centraal-Middellandse Zee,” zegt Human Rights Watch. “Hoewel 2 ervan een jaar later werden geherintroduceerd, kregen deze de taak om de oostelijke kust voor Libië te patrouilleren, van waar erg weinig boten vertrekken.”
Zonder Europese reddingsschepen in de buurt, kan de verantwoordelijkheid ook niet bij Europa gelegd worden om mensen te redden. De taak om mensen uit het water te halen, valt volledig op de schouders van de Libische Kustwacht – die hen zonder uitzondering en schijnbaar binnen de marges van de wet terugbrengt naar Libië.
Jarenlang boycotten van NGO reddingsschepen
De enige onafhankelijke actoren in internationaal water zijn ngo-reddingsschepen. Sinds 2017 wordt hun bewegingsvrijheid stelselmatig ingeperkt. Het Fundamental Rights Agency houdt jaarlijks bij hoeveel rechtszaken door overheden tegen ngo-reddingsschepen worden aangespannen. Tussen 2018 en 2021 waren dat er meer dan 50, voor een totaal van 34 ngo-reddingsschepen dat ooit op de Middellandse Zee voer. Tegen juni 2022 hadden meer reddingsschepen de handdoek in de ring gegooid dan er nog actief waren en meer dan de helft van de bestaande reddingsschepen had met rechtszaken te maken gekregen.
Op de kaart het aantal bestaande NGO-reddingsschepen. Rechts alle schepen die de handdoek in de ring gooiden. Bron: Fundamental Rights Agency.
Daarnaast vaardigen Europese lidstaten – en in het bijzonder Italië – regelmatig nieuwe decreten uit die de bewegingsvrijheid van ngo-reddingsschepen inperken. Een markant voorbeeld daarvan is Italië’s Code of Conduct voor reddingsschepen uit 2017. Daarin verplicht ze ngo’s onder meer om vluchtelingen gered in de Libische zoek- en reddingszone te overhandigen aan Libische autoriteiten.
Volgens de denktank Center for European Policy Studies (CEPS) zijn zulke regels ontegensprekelijk “in strijd met gevestigde internationale en Europese wettelijke normen.” Onder het non-refoulement principe van het internationaal humanitair recht mogen migranten immers nooit worden teruggebracht naar een plaats waar ze gevaar lopen, ongeacht hun statuut. Indien bewezen wordt dat Libië onveilig is, is een terugkeer dus onwettig – zelfs wanneer de migrant geen recht heeft op internationale bescherming.
Zulke decreten worden vaak na verloop van tijd onwettig verklaard door een rechtbank, maar tegen dan is de schade geleden. Al in 2021 drukte het Bureau van de Hoge Commissaris van de Verenigde Naties voor de Mensenrechten haar bezorgdheid uit over de manier waarop humanitaire organisaties geviseerd werden. “Op verschillende momenten leidde dit tot periodes waarin er geen humanitaire zoek- en reddings-ngo’s aanwezig waren in de Centraal-Middellandse Zee, wat resulteerde in tragisch en vermijdbaar verlies van leven.”
Drones: pull-backs vanop veilige afstand
Terwijl Frontex en de Europese zeemacht hun vloot op zee afbouwden, introduceerden ze een arsenaal aan drones die luchtsurveillance uitvoeren boven de Libische zoek- en reddingszone.
Drones kunnen dan geen mensen redden, ze kunnen wel anderen waarschuwen over vluchtelingen op zee. Volgens Paraskevi Michou, de voormalige directeur-generaal van de Europese Commissie, is het ook perfect legitiem dat Frontex informatie over vluchtelingenboten in de Libische zoek- en reddingszone uitsluitend communiceert aan het Libische coördinatiecentrum, zelfs wanneer andere schepen dichterbij zijn. Dit zou namelijk “vertraging in acties vermijden en het verlies van leven op zee minimaliseren.”
Is dat allemaal wel legaal? Wat humanitaire organisaties zoals Sea-Watch of Human Rights Watch betreft, schendt Frontex hiermee duidelijk het non-refoulement-principe. Frontex orchestreert de pullbacks dan wel vanop afstand: de grens tussen migranten zelf terugbrengen en laten terugbrengen naar Libië, is bijzonder dun.
Tussen 2018 en 2020 kocht de EU 59 miljoen euro aan Heron Drones, ook voor Frontex. De Israëlische drone werd eerder ingezet om Palestijnse burgers te doden. Foto: bmnnetwork, Openverse / CC BY 2.0.
Slavernij, marteling en verkrachting in Libische detentiecentra
Daar ligt net het grote probleem. De Europese Unie faciliteert de Libische Kustwacht om vluchtelingen terug te brengen naar Libië, waar ze in detentiecentra van de overheid terechtkomen. Die detentiecentra worden, volgens wat Europees Parlementslid Tineke Strik aan onderzoeksjournalist Ian Urbina vertelt, eveneens ondersteund met geld uit het Trust Fund for Africa. “EU-gefinancierde agentschappen van de VN bouwden de douches en badkamers in verschillende faciliteiten, betaalden de dekens, kleren en het toiletgerief. (…) En EU-geld betaalt voor de lijkzakken waarin (migranten) worden gezet wanneer ze sterven.”
In haar rapport maakte de Fact-Finding Mission on Libya duidelijk: niet alleen is Libië wel degelijk onveilig voor migranten, het is nog eens precies in de detentiecentra van de overheid dat hun mensenrechten geschonden worden.
Het rapport spreekt over “overweldigend bewijs dat migranten systematisch gemarteld worden” in detentiecentra. De missie vond ook “redelijke gronden om te geloven dat migranten tot slaaf gemaakt werden” en migranten worden er meer dan eens slachtoffer van seksueel misbruik. Bewakers – en dus overheidspersoneel – verkrachten vrouwen, soms mannen, vaak herhaaldelijk, vaak met zwangerschappen tot gevolg en vaak met de dood van ongeboren kinderen tot gevolg.
De conclusie van onderzoeker Chaloka Beyani was duidelijk: “De steun gegeven door de EU aan de Libische Kustwacht in termen van pullbacks, pushbacks, (en) intercepties leidde tot de schending van bepaalde mensenrechten.”
Chaloka Beyani, onderzoeker voor de Fact-Finding Mission on Libya van de VN. Foto: UN Geneva, Openverse / CC BY-NC-ND 2.0.
Ook schendingen van rechten op zee
De Fact-Finding Mission on Libya spreekt dan enkel over de situatie aan land, ook op zee worden de rechten van vluchtelingen geschonden.
Zo documenteren ngo-reddingsschepen regelmatig illegale pushbacks. Daarbij worden vluchtelingen die zich reeds in een Europese zoek- en reddingszone bevinden, teruggebracht naar Libië – zonder hen de kans te geven asiel aan te vragen zoals het Europees Grondrecht gebiedt. Sommige pushbacks gebeuren zelfs onder coördinatie van Europese of Italiaanse autoriteiten. Volgens onderzoek van 11.11.11 vonden er in 2022 zo’n 200.000 illegale pushbacks plaats aan de Europese buitengrenzen.
“Smokkelaars en de Libische Kustwacht zijn één en dezelfde”
Het grootste vraagteken rond de Libische Kustwacht gaat over de fundamenten van haar samenstelling. “Zoals veel andere instellingen van de Libische staat, is de Libische Kustwacht kennelijk verweven geraakt met milities en gewapende groeperingen en heeft het in nauwe coördinatie gewerkt met smokkel- en mensenhandelnetwerken in Libië”, stellen de onderzoekers van de Fact-Finding Mission on Libya.
Enkele jaren geleden stelde Duits parlementslid Özlem Demirel het nog sterker: personeel voor de Libische Kustwacht werd bij haar vorming zelfs gerekruteerd uit milities en netwerken van mensenhandelaars. Zoals een Libische politieluitenant het verwoordde: “smokkelaars en de Libische Kustwacht zijn één en dezelfde.”
De NGO Alarm Phone noemt het resultaat van dit beleid een “reddingsvacuüm.” De beste kans die migranten en vluchtelingen hebben, is om op eigen houtje tot een Europese zoek- en reddingszone te geraken of door een ngo-reddingsschip opgepikt te worden. Door het lage aantal Europese reddingsschepen en de restricties tegen ngo-reddingsschepen, is het risico reëel om helemaal niet gered te worden.
De andere optie is om opgepikt te worden door de Libische Kustwacht, die mogelijk hun rechten schendt op zee en hen terugbrengt naar detentiecentra waar hun rechten opnieuw worden geschonden – om tot slot door smokkelaars tegen een aardig prijsje weer de zee op te worden gestuurd. De vraag rijst of de EU met haar financiering van de Libische Kustwacht niet evenzeer een crimineel netwerk in stand houdt dat migranten uitbuit, verhandelt en misbruikt.
Oud nieuws
Is dit dan nieuwe informatie? Eigenlijk niet. Al in 2021 waarschuwde de Euro-Mediterranean Human Rights Monitor voor mensenrechtenschendingen door de Libische Kustwacht. In datzelfde jaar publiceerde het European Center For Constitutional Rights (ECCHR) een gelijkaardig rapport en een jaar eerder, in 2020, brachten diverse ngo’s hun eigen analyse uit waarin ze tot precies dezelfde conclusies kwamen. Al deze rapporten sluiten dan ook af met de aanbeveling om “onmiddellijk alle bestaande overeenkomsten met Libië omtrent beleid voor migratiemanagement op te zeggen” (ECCHR).
Desondanks heeft de Italiaanse overheid op 2 februari 2023 haar Memorandum of Understanding met Libië verlengd – inmiddels voor haar derde termijn. Op 6 februari 2023 was Commissaris Olivér Várhelyi zelfs aanwezig voor de overhandiging van nieuwe schepen aan de Libische Kustwacht.
Fact-check: financiering bij volmacht is nog steeds financiering
Toen het rapport van de Fact-Finding Mission on Libya verscheen, vroegen politici Tineke Strik en Erik Marquardt in het Europees Parlement of de Europese Commissie haar steun voor de Libische Kustwacht zou stopzetten. Diezelfde dag verkondigde Peter Strano van de Europese Commissie voor de pers:
“Niets doen is geen antwoord. (…) Natuurlijk zijn er incidenten. (…) Wij proberen deze aan te pakken met de partners in Libië.”
Op vragen omtrent de financiering van de EU reageerde hij: “Wij financieren geen enkele Libische entiteit. We geven geen fysiek geld aan partners in Libië. Wat we doen is een grote som geld toewijzen, die dan doorgaans door onze internationale partners wordt gebruikt. Veel gaat via de VN bijvoorbeeld.”
Dat laatste is een verduistering van de werkelijkheid. Een transactie waarbij geld aan een partnerorganisatie wordt geleverd die vervolgens Libische autoriteiten financiert, is nog steeds een transactie van geld richting Libische autoriteiten. Ook de schepen die aan de Libische kustwacht werden geleverd, zijn een vertaling van geld. En dezen werden niet door de VN aangekocht.
Strano pretendeert dat de Europese Commissie niet aansprakelijk is voor wat haar partners met haar financiering doen. De problemen in Libië lijken dan ook geen reden om de samenwerking stop te zetten.
Koste wat kost
In hun analyse voor de denktank CEPS stellen Sergio Carrera, Davide Colombi en Roberto Cortinovis: “Sommige van de mensenrechten die op het spel staan zijn absoluut van aard, en tolereren daarom geen afwijking of afweging tegenover andere beleidsdoelen.” Desondanks suggereert de politieke besluitvorming van de afgelopen maanden een volmondige overtuiging in het huidige beleid.
Gezien de overvloed aan data over mensenrechtenschendingen lijkt het onvoorstelbaar dat Europese en Italiaanse politici zich niet bewust waren van de consequenties van dat beleid.
Volgens Victoria Ceretti van de Euro-Mediterranean Human Rights Monitor is het hoofddoel van de Europese en Italiaanse overheden net ook om “migratiestromen te stoppen, koste wat kost.” Wanneer een beleid jaar na jaar kampt met dezelfde ongelukkige neveneffecten en ongewijzigd blijft, rijst de vraag of dit wel ongelukkige neveneffecten zijn, of net precies wat het beleid beoogt: migrantenstromen stoppen, koste wat kost.
Foto: vfutscher, Openverse / CC BY-NC 2.0.
