Voor een deel komt de term “lichaamspolitiek” hier uit een artikel dat ik las over Berlusconi, voor een deel ook uit de notie “body politic” zoals die bij sommige Amerikaanse antropologen gebruikt wordt om over het dagelijkse leven in de VS te schrijven. Zij zien een verband tussen de omgang van mensen met hun lichaam en de weerspiegeling ervan in allerlei “politieke” optredens. Op zijn beurt is die Amerikaanse manier van werken dan een wat eigenzinnige interpretatie van de Foucauldiaanse notie “biopower”. Foucault heeft het over de beïnvloeding van het individuele en sociale handelen door de politieke machtsuitoefening. Eerlijkheidshalve moet ik dus beginnen met toe te geven dat de notie “lichaamspolitiek” niet vrij is van enige dubbelzinnigheid. Laten we zeggen dat het hierop neerkomt, dat we mogen stellen dat het optreden van politieke figuren, de media in hun aandacht voor de politiek en de publieke opinie zelf, in toenemende mate bezig zijn met het focussen op kenmerken en handelingen die rechtstreeks met het menselijk lichaam te maken hebben. Wat ik voorstel om te doen, is om samen eens het voorbije politieke jaar in Vlaanderen vanuit dit gezichtspunt te overlopen.
Vlaanderen: Sportprestaties en Eetschotels versus Latijn
Een eerste iets dat zich uitstekend leent als uiting van lichamelijkheid is de sport. Welke zijn dit jaar de grote politieke sportprestaties geweest? Een hoge score werd bereikt bij de beklimming van de Andes. We kennen van vroeger al fietsende politici op de Mont Ventoux, en we werden ook al eens attent gemaakt op een deelname van een excellentie aan de maraton in New York, maar dit Andes-gebeuren was echt wel groot nieuws. Die maratons zullen wellicht echter in belang afnemen in Vlaanderen. Blijkt nu immers dat ook prinses Astrid dit blijkbaar aan kan. Het fietsend gordelen daarentegen blijft het doen, liefst met een gele trui aan. Tour en Vlaanderen: één strijd. Ook basket en paardrijden steken geregeld de kop op, maar zullen nooit echt de populariteit strelen. Het is wachten op een veldrijdende volksvertegenwoordiger. Wie waagt het als eerste. Voorpagina gegarandeerd en openingsbeeld bij het journaal! Ondertussen wordt de politieke lichaamsbeweging beeldrijk en bij hoge herhaling uitgedrukt in Geert Hostes zondagavond programma. Weken lang lopen enkele dames en heren volksvertegenwoordigers op de loopband, flatterend voor het Vlaamse oog. En de goed met collega’s aangevulde zaal wordt mee in het spektakel opgenomen, zij het soms wat geforceerd, door mee te schateren van de pret.
Het lichaam beweegt niet alleen, het voedt zich. De eet- en drinkgewoontes waren enige tijd van de partij: de pint, de frites, de mayonaise… In 2011 wilde iemand zelfs ooit paarden naar een put brengen om ze water te laten drinken. Bleek toen echter dat sommige paarden wijn wensten. Maar vooral de visschotels zijn al een tweetal jaren in trek: vette vissen, recent zelfs slijmpladijzen… Ook borrelnootjes gaan lang mee. Eigenlijk mag dit niet verrassen in een tijdsgewricht waar Piet en Jeroen heel hoog scoren in de media zowel als op de Boekenbeurs. Maar ere wie ere toekomt, al weet ik dat velen die hem ooit aanbeden hebben dit nu blijkbaar vergeten zijn: in die eetcultuur is Steve Stevaert de enige, echte voorloper geweest. Van de weeromstuit hebben sommigen dan maar de strijd tegen de obesitas uitgeroepen tot de grote metafoor om de regering in vraag te stellen. Mag het verwonderen dat een niet eens zo uitzonderlijk zwaarlijvige vrouwelijke staatssecretaris dan weer een heel leger journalisten tot heel boeiende commentaren heeft verplicht?
Vlaanderen en lichamelijkheid, dat leg je niet zo maar naast je neer. Maar het zou Vlaanderen niet zijn als dit niet vroeg om de balans toch weer in evenwicht te brengen. Er zou iets komen dat als iets niet-lichamelijks, iets geestelijks zou tonen dat wij boven onze lichamelijkheid kunnen uitstijgen, iets katholieks dat ook niet-katholiek kan zijn. Het is het Latijn geworden. Even is dat inderdaad een verademing geweest tussen al dat lopen en eten, maar met het geestelijke mag je in Vlaanderen anno 2011 ook niet overdrijven. En nu recent gebleken is dat dit Latijn door de huidige gebruikers meestal nog aangewend wordt om het omgekeerde te ondersteunen van wat de originele bedenkers ermee bedoelden, moet volgend jaar ongetwijfeld naar iets nog hogers uitgezien worden. Wij opteren voor klassiek Grieks.
De VS: “fitness” en “pleasure”
Een beetje in de lijn van Michel Foucault hebben sommige Amerikaanse antropologen (Nancy Schepers-Hughes en Margaret Lock) in 1987 in het kort een “body politic” uitgewerkt voor de V.S. Ze wilden hiermee de wisselwerking, heen en terug, in beeld brengen tussen het overheersende politieke en maatschappelijke ideaalbeeld en de manier waarop mensen denken dat ze het best met hun lichaam omgaan. Voor de V.S. stelden ze vast dat je de doorsnee Amerikaan (m/v) zo ongeveer op elk moment van de dag op straat kan zien rondstappen met in de hand een hamburger of een shake, met zware corpulentie als gevolg. Diezelfde Amerikaan wil echter geen hotelkamer meer boeken, als hij (m/v) niet vooraf de verzekering krijgt dat er een fitnessruimte aan verbonden is. En op tv volgt hij nauwgezet de laatste fitness snufjes.. Continuë voedselconsumptie gaat samen met voortdurend bewegen aan een of ander toestel. “Pleasure” en “Fitness”: een paradoxale levenshouding, zeker als “pleasure” niet in de fitness zelf gezocht wordt, maar in wat het bemoeilijkt. Het eerste maakt je tot een dikkerd, het tweede tot een vlijmscherp mes.
En de Amerikaanse politici willen herkenbaar blijven. Zo liep Jimmy Carter ooit de maraton van New York, met camera erbij. Het beviel hem slecht. Hij zeeg ineen. Na de bezetting van de Amerikaanse ambassade in Teheran was dit de druppel die de emmer deed overlopen. In een Amerikaanse bui wou Sarkozy het joggen in de Franse politieke lichaamstaal invoeren. Ook hem beviel het slecht, en men heeft hem nooit meer zien joggen. Terug naar de VS: Schwarzenegger had niets meer te bewijzen, en vroeger mocht Reagan John Wayne onder zijn vrienden tellen. Dat maakte hem jong en krachtig. Obama is voorzichtiger. Hij weet dat in de VS niet alles hem mee zit op vlak van lichaamspolitiek, maar hij heeft zijn gestalte mee, en vooral die van de “first lady”.
Overal, in de VS en in Vlaanderen, spelen de media het spel mee. De beeldende vergelijking, de schitterende metafoor, het lichaam van de politicus (m/v) en de omgang van de kiezer met zijn eigen lichaam… daar kan je “beeldend” echt iets moois van maken.
Hoe zou men dan onze Vlaamse lichaamspolitiek kunnen duiden?
Is sporten niet het harden van het lichaam? Steeds scherper komen te staan. Het zich harden tegen weerstand, het zich trainen in compromisloosheid. Frites en visschotels staan dan veeleer voor “pleasure”. Het zich goed in zijn vel voelen. Dit wat iemand losjes en bereikbaar maakt in de omgang. Losjes en leuk… Een populair politicus beantwoordt aan een van die kenmerken. Een politieke held beantwoordt aan beide.
Maar soms is de tijd van de lichaamspolitiek voorbij. Het gebeurde recent in Italië. De crisis schoot plots door het plafond. Er moest een technocraat komen. Maar toen Mario Monti eerste minister werd, was de eerste reactie in de Italiaanse media dat er nu onvermijdelijk ontslagen zouden vallen in middens van journalisten. Wat zou er immers met zulk een saaierd nog in beeld te brengen zijn? En toen bij ons in Vlaanderen sommige mensen ook aan een regering van technocraten begonnen te denken… kwam een ander soort politici in beeld. Geen lichaamspolitiek meer. Plots hadden de media het over Frank Vandenbroucke als een technocraat en als de meest geschikte kandidaat. Hoezo, was Frank Vandenbroucke dan geen volbloed politicus? Was hij niet ooit de voorzitter van een politieke partij geweest? Was hij niet ooit minister? Ja maar, hij was tegelijk een technocraat. Onder verstaan: bij hem geen “pleasure”, geen klimpartijen, geen maratons, geen paardrijden, en met frites in de hand zag men hem ook al niet.
Ach, ik weet het wel, nu komt daar plots Di Rupo aan, een Waal, zoon van een Italiaanse migrant, gay. Geen sportprestaties, geen visschotels, geen frites, en geen 50 kilometer fietsen. Maar tegelijk kan je hem evenmin een ‘saaierd’ noemen. Is het daarom niet dat het relatief onvoorspelbaar is wat het beeld van hem eind 2012 in Vlaanderen zal zijn?
Het belang van de “schijn” in de politiek
Wat hier boven staat heeft iets van Spielerei, gelukkig maar. Een losjes antropologisch associëren, absoluut niet grondig doordacht. En eerlijk gezegd, eigenlijk moeten we van harte hopen dat het inderdaad niet over de grond van de zaak gaat, is het niet? Maar, helaas, ik ben er niet zo zeker van dat het in veel electorale zwenkingen niet van invloed is. In politiek gaat het nooit alleen maar over “zijn”, heel dikwijls ook over “schijn”.
