Wat volgt is een poging om de revoluties in Tunesië en Egypte op het vlak van enkele vormelijke kenmerken beter te begrijpen. Het neemt uiteraard niets weg van de veel belangrijkere inhoudelijke oorzaken: de ontstellende corruptie bij de leidende kaders in die landen, en het explosieve spanningsveld dat er gekomen is door de demografische druk, een zeer talrijke jonge goed geschoolde bevolking en een enorm tekort aan arbeidsplaatsen.

De mobilisatiestrategie en de communicatie met de buitenwereld, daarover gaat het hier. De manier waarop dit gebeurd is in Tunesië en Egypte, de manier ook waarop tot betogen opgeroepen werd enkele weken geleden dichter bij ons in Brussel, heeft bij sommigen ‘met ervaringsdeskundigheid in het verleden’ tot enige ironische commentaar geleid.

Zo liet de burgemeester van Leuven, Louis Tobback, zich ontvallen dat die betogers in Brussel eigenlijk niet goed wisten waarvoor ze op straat kwamen en dat hij dit toch wel een probleem vond. Abou Jahjah liet zich, in een kort citaat in De Standaard, ook enigszins kritisch uit over dit soort manifestaties. Op zulke manier tot betogen oproepen en betogen, zoals in Cairo gebeurd is, leek hij niet zo goed te zien zitten voor de toekomst: iedereen kan dan immers zo maar zulke massatoeloop manipuleren, want je weet niet goed ‘wie’ ‘wat’ wil. Zo luidden ongeveer de argumenten.

En toch denk ik dat die wat gedistancieerde beoordeling enige aanvulling behoeft. De mobilisatie- en communicatievorm van het nieuwe fenomeen, los van de inhoud die in hoofde van de organisatoren zeker ook meespeelt, verdient meer aandacht dan uit die eerste commentaren blijkt. En, misschien wat ver gezocht, maar eigenlijk zijn er al heel wat voorboden van zulke mobilisatievormen ook bij ons aan de orde geweest. Ik denk aan sommige van de laatste rellen in het Brusselse, nu al enige tijd geleden, waar eigenlijk ook gewoon sms verkeer voor relatief onvoorspelbare mobilisaties zorgde op een of ander gemeenteplein. Hiermee wil ik niet suggereren dat dit inhoudelijk om hetzelfde ging, net zoals de betoging in Brussel ook mijlen veraf staat van de toestanden in Tunesië en Cairo. Wat echter reflectie verdient, lijkt me, naast de inhoud, de vorm van mobilisatie en van communicatie te zijn.

Eigenlijk vallen dan twee zaken op: de kracht van de virtuele ruimte en de ogenblikkelijke en flexibele omvorming van sommige publieke in semi-publieke (en dus identiteit ondersteunende) ruimtes.

Eerst de kracht van de virtuele ruimte, ditgene wat allemaal onder de www ruimte schuilgaat, variërend van facebook over twitter tot gewoon sms verkeer. Zou het kunnen dat hierlangs enkele processen en identificaties plaats vinden die anders moeilijk gerealiseerd worden? Wat daarbij opvalt, is dat, in tegenstelling tot vroegere mobilisatiestrategieën, iedereen bij de mobilisatie gelijk is in de www ruimte. Bij manier van spreken is k.albert2@skynet.be hier perfect gelijk aan bdw.communitas@gmail.com; beide worden er evenzeer “mijn vriend”, beiden worden er evenzeer voor iedereen zowel anoniem als gekend.

Het hiërarchische verband valt volledig weg. En een simpel “yes” als antwoord leidt tot steeds maar grotere presentie bij iedereen die aangetikt werd en instemmend inpikt, wat dan kan uitgroeien tot een collectief lichaam, zo mogelijk tot 20.000 maal “yes”. Terwijl je bezig bent, blijf je het individu dat je bent, maar je weet je vermenigvuldigd, al heb je nog niemand anders lijfelijk gezien.

Dit lijkt allemaal erg virtueel. Maar, ‘virtueel’ is daarom nog niet synoniem van ‘gesimuleerd’, het kan tegelijk betekenen dat je al ‘op weg bent naar…’. Voor een juiste inschatting van de invloed en de omvang van het virtuele doet men er goed aan om even terug te gaan naar de oorspronkelijke betekenis van het woord. Virtualiteit heeft dezelfde wortel als het Latijnse ‘virtus’, wat een vertaling is van het Griekse ‘aretè’, wat betekent dat iets kan gezien worden als ‘het beste’. Virtuele communicatie moet in die zin dus niet gereduceerd worden tot gesimuleerde communicatie, maar kan even goed staan voor iets wat iets nieuw en krachtiger mogelijk maakt. Ze treedt niet in de plaats van het normale leven, maar ze kan er iets aan toevoegen. Ze kan nieuwe dynamieken en nieuwe identificaties mogelijk maken.

Vanuit de virtuele communicatie ‘kan’ een dynamiek op gang komen waarbij een grote, anonieme, maar relatief afgesloten fysieke ruimte, een dorpsplein, een stadsplein, in een oogwenk een “semi-publieke” karakter kan krijgen met een flexibele identiteit. Een virtuele kracht wordt er een reële kracht, die – en hier volg ik Abou Jahjah – zowel tot een feest als tot een explosie kan leiden. Vroeger konden publieke ruimtes bij een manifestatie ook een semi-publiek identificerend karakter krijgen, maar de indruk is dat die identificatie voortaan flexibeler kan zijn en de ruimtes zich sneller kunnen verplaatsen.

Dit verdient echt wel enige reflectie. Het gaat hier om mobilisatietechnieken, eigenlijk ook wel nieuwe kansen, die zelfs een sterk democratisch elan kunnen in gang zetten. Mensen kunnen samen een kracht uitmaken zonder dat ze vooraf individueel opgespoord en buitenspel gezet kunnen worden. Maar ook tijdens het gebeuren zelf kan de communicatie met de buitenwereld heel gespreid en relatief ongemerkt verlopen. Moeilijk controleerbaar. Men kan als overheid die virtuele ruimte pogen uit te schakelen, maar ook dat heeft zijn grenzen. In onze geglobaliseerde wereld kan geen enkele geavanceerde economie het zich immers veroorloven om het internet langer dan vijf dagen uit te schakelen, of het gehele economische en financiële stelsel klapt ineen. Men heeft het ondervonden in Myanmar, in Egypte, maar ook elders zal het zich voordoen.

We staan waarschijnlijk bij het begin van een heel belangrijke evolutie. Er zitten vermoedelijk belangrijke nieuwsoortige revoltes en revoluties aan te komen.

——

In het verlengde hiervan: lees op www.foyer.be, op 13 februari:

Waarom werd Moebarak zo uitgespuwd, ook bij veel Belgo-Marokkanen?

Veel leesgenot!

jl