Er is beweging gekomen na het openen van de archieven van het Vaticaan over de rol die paus Pius XII heeft gespeeld in de bescherming, de redding van Joodse mensen, respectievelijk het gebrek aan (openlijk) verzet tegen de jodenvervolging door de Duitse Nazi’s. Recent zag een studie het licht die benadrukt dat de Paus het leven van vele duizenden Joden heeft helpen redden. Dat hij een geheime werkgroep daartoe in het leven riep die goed werk leverde. Aan de andere kant staat een figuur als Dirk Verhofstadt, die de nieuwe archiefstukken is gaan onder de loep nemen en er een boek en stukjes uit distilleerde die de paus in een slecht daglicht stellen. Waar ligt er waarheid in welk midden? Mag je “dwepen” met een denker?

De figuur van deze paus zal ongetwijfeld tot in de eeuwigheid verschillende appreciaties ontvangen; zijn rol in de bescherming of vervolging van de Joden zal nooit eenduidig “opgehelderd” worden. Menswetenschappen blijven immers altijd subjectief. Feiten waarbij de mens in het spel is zullen altijd “imponderabilia” blijven. Mijn indruk is dat de studies van een Dirk Verhofstadt altijd gekleurd zullen zijn door zijn bekende anti-kerkelijke ideologische positie. Op zich hoeft dat geen groot probleem te zijn. Zelfs de grote Darwin bemerkte bij zichzelf dat hij bepaalde waarheden die niet direct pasten in zijn werkhypothese, bijna niet opmerkte,  hij maakte er daarom een apart lijstje mee. De visies van tegenspelers kunnen onze ogen openen voor bepaalde aspecten aan een paus, aan een historische figuur. Die bijdragen kunnen zo ons wereldbeeld, Godsbeeld… in vraag stellen en helpen nuanceren.

Onze persoonlijke geschiedenis en ervaringen en lessen opgedaan in de jeugd zullen onze persoonlijkheid en onze bijhorende kijk echter altijd beïnvloeden. Biografie is geen exacte wetenschap. Persoonlijk heb ik een hele reeks “helden” en “voorbeeldfiguren”. Van Darwin tot de messias uit de Hebreeuwse tijd, van Franciscus van Assisi tot T. E. Lawrence. Na een jaar doorgedreven studie stijgt mijn achting en sympathie voor Churchill nog dagelijks. Maar de tijden veranderen, heel de tijd en vandaag zijn er belangengroepen die ook deze Europese reus pogend onderkruipen.

Verhofstadt kan met archiefonderzoek wat betreft Vaticaanse bronnen en met studie interessante dingen brengen; zijn positie is echter ook bezwaarlijk definitief of per definitie “objectiever”. In de tijd dat ik geregeld activiteiten frequenteerde in de kringen van Liberales, de “denktank” van het liberalisme in Vlaanderen (in Gent), merkte ik met de glimlach op dat in die kringen in de gesprekken en lezingen erg vaak naar bepaalde figuren en hun denkbeelden werd verwezen. Dat waren vaak (ook) figuren die lang geleden schreven. De levensgrote portretten van een Stuart-Mill, een John Locke, een Adam Smith… waren op luxueuze manier aangebracht aan de wanden. Ook een portret van Descartes was van de partij, als ik het mij goed herinner. Toch een figuur die vandaag voor velen laakbaar is wegens zijn weinig diervriendelijke houding en die in Loreto de Heilige Maagd ging danken om een verkregen visioen… De arme man  heeft zijn moeder nauwelijks gekend, wat misschien zijn rationalistische denken verklaart. Bij deze portretten stond geen kaars, nog net niet, maar er waren wel spots op gericht… Dat betreft dus eer bewijzen, bijna “vereren”. Als zodanig niet verschillend van wat in kerkelijke en religieuze kringen gebruikelijk is.

Zoals de invloedrijke jonge schrijver en maatschappijcriticus David Foster Wallace, die intussen helaas naar de eeuwige jachtvelden is vertrokken, opmerkt: “You always worship”. Mensen vereren altijd. Voor mij zullen er in de Kerk en bij de gelovigen uit alle eeuwen altijd boeiende leermeesters zijn, even goed als de ongelovige Churchill.

Vandaag lijkt het me echter gepast meer aandacht te besteden aan de visionairen en mystici van onze tijd, en ons niet te verliezen in haarklieverij over bepaalde figuren uit het verleden. Tenminste als wij niet het bepalen van het gelijk van onze (voor)ouders hoger plaatsen dan het meewerken aan een leefbare wereld vandaag en morgen. Greta Thunberg en Anuna De Wever zullen wellicht de geëerde beroemdheden van morgen zijn, maar het is vandaag dat zij onze steun verdienen.

Illustraties

• Paus Pius XII door de Nieuw-Zeelander Peter McIntyre geschilderd.
• De voorhoede van een klimaatbetoging met Thunberg, De Wever en Adélaïde Charlier