Overgeleverd aan monopolies

We staan voor de grootste gezondheidscrisis van de laatste honderd jaar. Om de zes seconden sterft iemand aan COVID-19. Het toedienen van een vaccin aan een groot deel van de wereldbevolking is cruciaal om deze crisis onder controle te krijgen.

De realiteit is echter dat we voor deze vaccinatiecampagne nagenoeg volledig afhankelijk zijn van enkele farmareuzen. Zij monopoliseren de hele productie, prijszetting en verdeling van vaccins. Zij werken daarbij puur in functie van hun winsten. En die winsten hebben voorrang op het welzijn en de gezondheid van de burgers, zoals nu blijkt uit de verminderde levering van de vaccins. Onze overheden protesteren wel heftig, maar kijken toch machteloos toe.

We zijn het misschien gewoon geraakt, maar eigenlijk is het onwaarschijnlijk en ontoelaatbaar dat wij voor levensreddende medicijnen en vaccins volstrekt afhankelijk zijn van onverkozen managers, die zich daarenboven laten leiden door economische motieven.

Het is onwaarschijnlijk en ontoelaatbaar dat wij voor levensreddende medicijnen en vaccins volstrekt afhankelijk zijn van onverkozen managers, die zich daarenboven laten leiden door economische motieven.

Een echte winstmachine

De farmaceutische industrie is sterk geconcentreerd en wordt gedomineerd door een tiental spelers. Voor de vaccinproductie is die concentratie nog groter: bijna alle knowhow is in handen van slechts vier bedrijven: GSK, Johnson & Johnson, Pfizer en Sanofi.

Weinig bedrijfstakken worden zo in de watten gelegd als de farmaceutische nijverheid. De Research & Development gebeurt er grotendeels door onderzoek in overheids- en universitaire laboratoria gefinancierd door de belastingbetaler. De sector kan verder rekenen op belastingkredieten en andere financiële tegemoetkomingen om zich in te dekken tegen mogelijke risico’s. Eens de medicijnen ontwikkeld zijn, mogen ze gepatenteerd worden. Aan de consument en de overheid worden dan vervolgens hoge prijzen aangerekend.

Geen wonder dat de farmareuzen van alle bedrijfstakken de hoogste winstmarges kunnen voorleggen. Hun rendement bedraagt 17,3 procent tegenover gemiddeld 11,5 procent in de andere industrieën. Op hun zeer hoge winsten ‘vergeten’ ze dan nog vaak belasting te betalen. Alleen al de 4 grootste farmareuzen ontwijken jaarlijks 3,8 miljard dollar.

Moesten die superwinsten dan nog ingezet worden voor innovatie en investeringen dan waren we al veel vooruit. Helaas is het omgekeerde het geval. De farmareuzen geven meer uit aan het uitkeren van dividenden en het terugkopen van eigen aandelen dan aan onderzoek en ontwikkeling. Daarnaast gaat bijna een vijfde van alle winst naar marketing en reclame. Ten slotte is van alle onderzoek en ontwikkeling in Europa slechts een tiende echt innovatief. De overige 90 procent zijn zogenaamde ‘me-too’-geneesmiddelen’, of medicijnen die uiterst kleine wijzigingen aanbrengen aan een reeds bestaand medicijn.

De farmareuzen geven meer uit aan het uitkeren van dividenden en het terugkopen van eigen aandelen dan aan onderzoek en ontwikkeling.

Profiteren van de noodtoestand

Sinds de uitbraak in 2002 van SARS, een ander coronavirus, hebben wetenschappers ons herhaaldelijk gewaarschuwd voor een nieuwe pandemie. In 2016 plaatste de Wereldgezondheidsorganisatie coronavirussen in de top acht van virale bedreigingen, waarvoor meer onderzoek nodig was. Big Pharma heeft geweigerd om daar onderzoek naar te doen omdat er toen geen winstverwachtingen waren.

Daardoor waren we het afgelopen jaar totaal onvoorbereid op de komst van SARS-CoV-2, de nieuwste coronavirus. Deze keer echter waren de farmareuzen wel bereid om zich op het onderzoek te storten. Sterker, ze zagen het als een unieke kans om megawinsten op te strijken. Alle wereldbewoners vaccineren is goed voor een markt van enkele tientallen miljarden dollars. Dat laat je niet liggen, zeker als overheden bereid zijn om heel wat risico’s te dekken en bij te springen met gulle subsidies. Samen konden de vaccinproducenten rekenen op meer dan 10 miljard dollar aan overheidssteun om het vaccin te ontwikkelen.

Gezien de noodtoestand en de urgentie konden ze vanuit hun monopoliepositie voordelige en geheime deals sluiten met de overheden. Zo worden de farmabedrijven beschermd tegen mogelijke negatieve bijwerkingen van het vaccin. Het feit dat de kostprijs van de verschillende vaccins varieert tussen 2 en 18 euro toont aan dat er woekerwinsten in het spel zijn. Moderna bijvoorbeeld verwacht dit jaar een winst van 13,2 miljard dollar. Dat is 220 maal zoveel als wat ze vorig jaar als volledige omzet hadden …

Het feit dat de kostprijs van de verschillende vaccins varieert tussen 2 en 18 euro toont aan dat er woekerwinsten in het spel zijn.

Moreel failliet

De eerste vaccins zijn in een recordtempo ontwikkeld. Op zich is dat goed en dat was ook nodig, zij het dat er een aantal vragen onbeantwoord blijven (zie Annex). Maar, de ontwikkeling van het vaccin is één zaak, de productie en verdeling ervan een andere. De laatste dagen zien we dat op dat vlak een en ander misloopt. En dat is geen toeval.

Gezien de omvang en de urgentie van het probleem is een enorme productiecapaciteit nodig. Volgens professor Oertzen van de universiteit van Lüneburg, hebben vaccinfabrikanten er weinig belang bij om hun eigen productiecapaciteit snel en massaal uit te breiden. Als ze hun capaciteit zouden opvoeren zodat de hele wereld binnen zes maanden bevoorraad kan worden, dan zouden de nieuw gebouwde faciliteiten direct daarna leeg staan. Dat betekent veel minder winst in vergelijking met de huidige scenario’s, waarin bestaande fabrieken jarenlang met de bestaande capaciteit produceren.

Evenmin hebben ze er belang bij om het vaccin vrij te geven. Nu houden de farmareuzen hun onderzoeksresultaten geheim waardoor de vaccinproductie in hun handen blijft, maar dus ook beperkt wordt. Indien ze hun vaccin zouden delen met andere producenten zou een snelle en betaalbare verdeling van de hoogdringende vaccins mogelijk zijn.

Indien de farmareuzen hun vaccin zouden delen met andere producenten zou een snelle en betaalbare verdeling van de hoogdringende vaccins mogelijk zijn.

Het gebrek aan productiecapaciteit treft niet alleen het zorgpersoneel in onze ziekenhuizen en onze andere landgenoten. Het treft nog veel meer de inwoners van de landen in het Zuiden. Met de huidige stand van zaken zullen 9 op de 10 mensen in de armste landen dit jaar niet ingeënt geraken. Zoals 50 experten in ons land in een gezamenlijke brief schrijven: “Naast het menselijk leed dat deze vertraging zal veroorzaken, geeft dit het virus nog extra tijd om zich te verspreiden en te muteren.” Het hoofd van de Wereldgezondheidsorganisatie waarschuwt dat de wereld op de rand staat van een “catastrofaal moreel falen”.

Failliet van de markt

Er zijn drie mogelijkheden om dit moreel failliet te voorkomen. We kunnen vooreerst nog meer eieren onder de farmareuzen leggen door ze aanvullende subsidies toe te kennen en ze premies te geven voor snellere leveringen. Voor dit scenario is er vermoedelijk geen draagvlak. Het zou de scheef getrokken machtsverhoudingen ook nog verder versterken.

Ten tweede kunnen we patenten opheffen en de vaccins delen met andere belangstellende onderzoeksinstellingen en bedrijven, al dan niet met compensatiebetalingen. Dat is de wijze waarop het griepvaccin de afgelopen 50 jaar wordt geproduceerd. Dat zou het minimum moeten zijn.

De kwestie van de te trage vaccinverdeling maakt duidelijk dat de private sector en de marktwerking niet in staan zijn om bestaand productiepotentieel optimaal te benutten en om prioriteit te geven aan de meest urgente behoeften.

Ten derde kunnen we nog hoger schakelen en, zoals in een oorlogseconomie, bedrijven aan het werk zetten om de nodige productie te leveren. Dit scenario is wellicht het enige dat een garantie zal bieden op voldoende productiecapaciteit. Deze aanpak heeft China bij het begin van de uitbraak massaal toegepast om mondmaskers, beademingstoestellen en andere beschermingsmateriaal te vervaardigen. De VS doet vandaag hetzelfde. De regering-Biden heeft een beroep gedaan op de Defensie Productie Wet (Defense Production Act) om de privésector te dwingen de productie en distributie van vaccins te versnellen.

De kwestie van de te trage vaccinproductie en -verdeling maakt andermaal duidelijk dat de private sector en de marktwerking niet in staan zijn om bestaand productiepotentieel optimaal te benutten en om prioriteit te geven aan de meest urgente behoeften. Dat was bij de eerste lockdown ook al pijnlijk aan het licht gekomen toen er een acute schaarste was aan mondmaskers en testmateriaal.

Twee opdrachten voor Big Pharma

Dat farmareuzen misbruik maken van een noodsituatie om vette winsten te maken is onfatsoenlijk. Dat ze vanuit hun winstbejag de facto een vertraging van de vaccinatiecampagne veroorzaken is zelfs misdadig te noemen.

Het minste wat moet geëist worden van Big Pharma, naast het vrijgeven van de vaccins, is dat ze hun superwinsten delen. Dat is hetgeen waarvoor Moon Jae-in, de president van Zuid-Korea pleit. De opbrengst moet vooreerst naar Covax gaan. Dat is een programma dat betaalbare vaccins wil aanbieden aan de landen van het Zuiden. Daarnaast kunnen die fondsen dienen om de ontstane ongelijkheden als gevolg van de pandemie te verlichten.

Dat farmareuzen vanuit hun winstbejag de facto een vertraging van de vaccinatiecampagne veroorzaken is misdadig te noemen.

Maar we moeten ook naar de toekomst kijken. Het coronavirus is aan het muteren en zal blijven muteren. Of en in welke mate de huidige vaccins ons daartegen beschermen is nog niet duidelijk. We hebben in elk geval een soort ‘universeel cornavirus vaccin’ nodig dat voldoende bescherming biedt tegen alle mogelijke varianten, en zo mogelijk ook tegen Sars en Mers. Hier moet fundamenteel onderzoek naar gebeuren.

Wil de farmaceutische industrie nog een klein beetje geloofwaardigheid behouden, dan zal ze daar grondig werk moeten van maken. En als ze dat niet waarmaakt kan men zich afvragen of de overheid de sector niet moet overnemen. Er staat gewoon teveel op het spel.

Annex: onbeantwoorde vragen

Door de korte tijdsduur van de ontwikkelingsfase kan men niet weten hoe lang het vaccin werkzaam zal blijven. Zal eenmalige inenting volstaan of zal dat om de zoveel tijd moeten gebeuren, zoals met het griepvaccin? Verder weet men (nog) niet of het vaccin de besmettelijkheid tegenhoudt of dat ze die enkel vermindert. De eerst geproduceerde vaccins zijn vooral ontwikkeld om de symptomen van COVID-19 zo sterk mogelijk te verminderen en niet om de besmettelijkheid tegen te gaan. Ook weet men nog niet of het vaccin effectief is bij alle leeftijdscategorieën, inclusief kinderen en hoogbejaarden. Ook niet of het effectief is bij mensen met onderliggende risicofactoren.

In het Westen heeft men sneller een vaccin kunnen ontwikkelen omdat er veel meer besmettingen waren en zijn, wat gunstig en nodig is voor het onderzoekproces. Omgekeerd hebben Aziatische landen (of Cuba) omwille van die reden minder snel behoefte aan zo’n vaccin en hebben ze de luxe om wat meer tijd te nemen voor het uitrollen van een vaccinatiecampagne. Ze kunnen in die tussentijd gebruik maken van de opgedane ervaringen in het Westen. In zekere zin laten ze ons wat experimenteren en wachten ze af hoe een ander zal lopen bij ons.