Nee, dan doet Gülen het beter in het buitenland. Zijn holle frasen over vrede, democratie, tolerantie en interreligieuze dialoog maken nog altijd veel indruk op hen die niet verder kijken dan de neus lang is.
De internationale reactie op de politieke crisis in Turkije is aan de kromme kant. Dat Erdogan de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht aantast, leidt terecht tot kritiek. Maar is het wel in de haak dat de Gülenbeweging, die geen deel uitmaakt van het democratische proces, politie en justitie controleert? Daarover hoor je in de EU en de VS niemand.
In Turkije krijgt Erdogan zeker bijval. Hij zal stemmen kwijtraken, maar volgens peilingen kan hij nog altijd op zo’n veertig procent van de kiezers rekenen. Zijn achterban is echter vaak laaggeschoold en liep een paar jaar geleden zelf nog achter Gülen aan. Daar zal hij de vuurkracht niet vinden om zich te verweren tegen Gülens hoger opgeleide elite. Wat de premier nodig heeft, is een alliantie met kringen die hem daar wel van kunnen voorzien.
Soner Yalcin
Die alliantie kan hij vinden in het ultraseculiere milieu, waar men precies weet hoe Gülen in elkaar steekt. Alleen gaf Erdogan eerder carte blanche aan Gülens aanklagers, toen zij na een geruchtmakend proces de meest uitgesproken ultraseculiere critici tot lange gevangenisstraffen lieten veroordelen.
Hun argumenten waren Ergenekon en Balyoz, vermeende samenzweringen die naar hun zeggen tot een staatsgreep moesten leiden, al waren de bewijzen op z’n zachtst gezegd dubieus. Dat Erdogan daar niet tegen protesteerde, is door ultraseculier Turkije niet vergeten.
Toch liggen hier volgens het principe ‘de vijand van mijn vijand is mijn vriend’ mogelijkheden. De ultraseculieren kunnen hem niet uitstaan, maar Gülen beschouwen zij als een grotere bedreiging.
Voordat het conflict tussen Erdogan en Gülen in volle hevigheid ontbrandde, nodigde de ultraseculiere journalist Soner Yalcin de premier al uit tot een coalitie tegen de imam (1). Yalcin werd 682 dagen in de Silivri-gevangenis opgeborgen door Gülens aanklagers, maar kwam eind 2012 in afwachting van een proces op vrije voeten.
Destijds was het ondenkbaar dat Erdogan dergelijke voorstellen zou overwegen, maar de tijden veranderen snel in Turkije. Sommige artikelen in de pro-Erdogan-krant Sabah (2) komen al overeen met wat op Soner Yalcins website Odatv verschijnt (3).
Daarnaast zit in Erdogans recente pleidooi voor een heropening van de Ergenekon- en Balyoz-processen een toenadering verpakt tot het ultraseculiere milieu (4).
Kilicdaroglu
Minister van Justitie Bekir Bozdag gaf toe dat de regering fouten maakte inzake Ergenekon en Balyoz. Mooi en aardig, vond Mehmet Haberal. Dit parlementslid van de oppositievoerende Republikeinse Volkspartij (CHP) zat meer dan vier jaar vast op beschuldiging van Ergenekon-lidmaatschap.
Haberal vroeg zich af wie daar verantwoording voor draagt. Zijn partijgenoot Süheyl Batum vond dat Bozdag zich zelf maar eens moet verdedigen voor het Hooggerechtshof (5).
Logisch, die emotionele reactie, maar het feit blijft dat Erdogan c.s. nu het initiatief neemt tot een heropening van de processen rond Ergenekon en Balyoz. CHP-leider Kemal Kilicdaroglu steunde dat plan, al noemde hij het een poging om de aandacht af te leiden van het corruptieschandaal.
Kilicdaroglu ligt in spagaat. Hij kan de steun van de Gülenbeweging bij de lokale verkiezingen in maart goed gebruiken, maar de vraag blijft hoe hij dat aan zijn achterban kan verkopen.
Dat Kilicdaroglu desalniettemin praat met de Gülenbeweging (6) beschouwt Erdogan als een veeg teken. De premier tracht de CHP te paaien met nieuwe processen. Daar is de hoop aan verbonden dat de CHP instemt met een nieuwe grondwet. Dat laatste is erg belangrijk voor Erdogan. Om Kilicdaroglu verder tegemoet te komen, is hij zelfs bereid om de clausule over justitie aan te passen (7).
Erdogan kent meer beweegreden, want nieuwe processen kunnen het gebruik van vervalst bewijsmateriaal door Gülens aanklagers aantonen. Advocaten leverden daar al bewijzen over, maar die werden door de rechters zonder verdere analyse weggewuifd. Wanneer alsnog bewezen wordt dat justitie onrechtmatig handelde, levert dat Erdogan scherpe munitie tegen Gülen op.
De premier vindt steun bij het militaire opperbevel. Generaal Necdet Özel kwam in actie naar aanleiding van een interview met Erdogans adviseur Yalcin Akdogan in de krant Star. Akdogan sprak van een ‘complot’ tegen de veroordeelde militairen door dezelfde groep binnen justitie die het corruptieonderzoek tegen kringen rond Erdogans Gerechtigheids- en Ontwikkelingspartij (AKP) op gang bracht. Özel diende vervolgens een strafklacht in bij justitie tegen justitie (raar maar waar) (8).
Milli Görüs
Onder de ultraseculieren leven sterke anti-Amerikaanse gevoelens. Om verschillende redenen. Sommigen zijn in ideologische opzicht tegen de VS. Zoals Dogu Perincek, de tot levenslang veroordeelde leider van de radicaal linkse, doch nationalistische Turkse Arbeiderspartij.
Anderen voelden zich in de steek gelaten toen Washington toestond dat Erdogan het ooit zo machtige seculiere establishment binnen de staat verving door Gülens volgelingen. De verhoudingen tussen de Turkse strijdkrachten en de VS kwamen al in 2003 onder druk te staan, toen het Pentagon hen verweet dat Turkije weigerde actief deel te nemen aan de Amerikaanse oorlog tegen Saddam Hoessein in Irak.
Aanvankelijk kende de VS geen trouwer bondgenoot dan Erdogan, maar de laatste jaren ging het bergafwaarts met de betrekkingen. De climax kwam vorige maand toen hij het conflict met Gülen in de context plaatste van een samenzwering waar volgens hem ook de VS deel van uitmaakt.
Erdogan keert zo met rasse schreden terug naar de Milli Görüs-ideologie van zijn oude leermeester, de voormalige premier Necmettin Erbakan. Diens anti-westerse standpunten droegen zeker bij aan de beslissing van de VS om de Turkse militairen geen strobreed in de weg te leggen toen zij hem in 1997 tot ontslag dwongen.
Gezien de verdere tegenstellingen zal de gemeenschappelijk aversie van Erdogan en de ultraseculieren tegen de VS en Gülen nooit tot een officiële alliantie leiden. Tegelijkertijd is het een vrijwel automatisch proces. Wie kritiek heeft op de een sluit vanzelf aan bij de ander. Neutraliteit ligt daardoor erg lastig, zelfs voor absolute buitenstaanders.
Öcalan
Vooralsnog draait het om een heropening van de Ergenekon- en Balyoz-processen en vervolgens wellicht vrijspraak voor de veroordeelden. Onder hen heeft nooit de verwachting bestaan dat zij hun volledige straf hoeven uit te zitten. Bleek me toen ik ver voordat het conflict tussen Erdogan en Gülen tot uitbarsting kwam met familieleden sprak van vier vervolgde generaals. Die voorzagen destijds al een vorm van amnestie.
Hetzelfde zei Mehmet Perincek, de zoon van de eerder genoemde Dogu Perincek, de leider van de Turkse Arbeiderspartij. Zelf kreeg hij zes jaar aan de broek, ook in verband met Ergenekon, al kwam hij in afwachting van een hoger beroep op vrije voeten.
Toen ik hem sprak, moest Erdogan zijn pleidooi voor nieuwe processen nog houden. Toch hield Mehmet Perincek er toen al rekening mee dat zijn vader en andere veroordeelden vrij zouden komen.
Hij verbond die mogelijkheid aan de belangrijke rol die de VS bij een herstructurering van de regio aan de Koerden toekent. In dat kader verlangt de VS vrijlating van PKK-oprichter Abdullah Öcalan, zegt Mehmet Perincek.
Tegen Öcalan gekante nationalisten zouden de vrijlating van de militairen, politici en journalisten die in verband met Ergenekon en Balyoz werden veroordeeld dan als doekje voor het bloeden krijgen.
Of Erdogan zich momenteel nog erg gebonden weet aan Amerikaanse wensen, is de vraag, maar Öcalan zal een rol blijven spelen.
Onlangs keerde hij zich tegen Gülen door het corruptieschandaal een ‘coup’ te noemen (9). Lag voor de hand, aangezien Öcalan met Erdogan praat over het ‘vredesproces’ en de PKK met de Gülenbeweging in een concurrentieslag verwikkeld is over invloed in Zuidoost-Turkije.
Bovendien lieten Gülens aanklagers duizenden onschuldige Koerden opsluiten. Ook voor Öcalan geldt dat hij niet gesteld is op Erdogan, maar nog minder op Gülen. Zo meldt ook hij zich voor de in wording zijnde coalitie tegen Gülen. Gezien de samenstelling een bizarre coalitie, maar hoe dan ook: the plot thickens …
Peter Edel
Peter Edel is schrijver van ‘De diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije’ (2012, uitgeverij EPO, Antwerpen)
Voetnoten:
(2) http://english.sabah.com.tr/national/2013/12/29/mysterious-ties-of-a-gulenist
(6) http://turkicamericanalliance.org/chairman-kilicdaroglu-visits-taa/
