Er is mogelijk niemand minder gekwalificeerd om iets over de islam of welke godsdienst dan ook te schrijven dan ondergetekende. Hoewel keurig katholiek opgevoed in de jaren zestig, kwam door de golf van deconfessionalisering die tegen het einde van dat decennium over Nederland sloeg ook in ons gezin aan de wekelijkse kerkgang een abrupt einde.

Religie is sindsdien mijn blinde vlek. De opkomst van het verschijnsel EO-landdag in de jaren tachtig was mij een raadsel. En ook in mijn periode bij het Duitsland Instituut in Amsterdam (1996-2007) kon ik mij verwonderen over bijvoorbeeld de tamelijk prominente rol die religieuze leiders in dat land innamen in het publieke debat.

Zodoende was ik bij de oprichting van het Turkije Instituut (2007, samen met prof. dr. Erik-Jan Zürcher, Universiteit Leiden) in staat om met een stalen gezicht mijn bestuur een voorstel voor een website te presenteren zonder ook maar één enkele verwijzing naar de islam.

Godloof (!) was één van hen goed bij de les en suggereerde, zij het toch ook met enige schroom, om misschien een apart kopje aan de islam te wijden. Dat voorstel werd uiteraard unaniem overgenomen. En terecht.

Waardering voor de rol van de islam

In de beoordeling van ‘hoe de toekomst van Turkije eruitziet’ speelt de waardering voor de rol van de islam voor velen een doorslaggevende rol. Vooral over de vraag in hoeverre de Partij voor Rechtvaardigheid en Ontwikkeling (AKP) een ‘islamisering’ van de Turkse samenleving beoogt, kunnen de meningen hoog oplopen.

“Vooral over de vraag in hoeverre de AKP een ‘islamisering’ van de Turkse samenleving beoogt, kunnen de meningen hoog oplopen”

Dat bleek ook weer op de debatbijeenkomst die het Turkije Instituut samen met Turkish Studies in Leiden op 14 mei 2013 organiseerde. Aanleiding was het boek dat voormalig Europarlementariër Joost Lagendijk samen met zijn vrouw Nevin Sungur schreef over hun kijk op Turkije: ‘De Turken komen eraan: Alles wat iedereen over Turkije moet weten‘ (uitgeverij Bert Bakker, maart 2013).

Zowel Lagendijk als Zürcher zijn van mening dat de term ‘islamisering’ geen adequate beschrijving is van het politieke proces in Turkije. Beiden onderschrijven wél dat de toegenomen zichtbaarheid van godsdienstige uitingen het gevolg is van de sterke, schijnbaar onaantastbare positie van de AKP (derde regeringstermijn sinds 2011), die zich heeft ontwikkeld tot een brede conservatieve volkspartij.

De inhaalslag die nu gemaakt wordt, i.e. de toenemende ruimte voor manifestaties van het islamitische karakter van het land, doet in het uitgesproken seculiere kamp van de tegenstanders de vraag rijzen in hoeverre deze regering ook hún rechten (op een andere levensstijl) zal respecteren. Maar dat die inhaalslag een uitkomst is van een verder democratisch proces kan moeilijk worden betwist.

Hoe zit dat dan: wordt Turkije steeds religieuzer?

De waarden die de AKP zichtbaar – en tot verontrusting van veel andersdenkenden soms ook tamelijk assertief – uitdraagt, weerspiegelen de opvattingen van ten minste 50 procent van het Turkse electoraat. Dat was het percentage stemmen dat de AKP bij de laatste verkiezingen (juni 2011) verwierf.

Daarnaast hebben conservatievere partijen die rechts van de AKP staan ook nog een grote aanhang. Niet verwonderlijk, want twee derde van de Turkse bevolking, zo blijkt keer op keer uit opiniepeilingen, definieert zichzelf als vroom moslim.

Velen van hen – en zij vormen voor een belangrijk deel de achterban van premier Erdo?an – zijn van mening dat hun levensstijl de afgelopen negentig jaar naar de marge is verbannen. Het door Atatürk in 1923 met kracht versnelde proces van secularisatie heeft de meer islamitische aspecten van de Turkse samenleving als een sluier aan de ogen van de buitenwereld onttrokken.

“Het door Atatürk in 1923 met kracht versnelde proces van secularisatie heeft de meer islamitische aspecten van de Turkse samenleving als een sluier aan de ogen van de buitenwereld onttrokken”

Sinds 2002 ligt de macht bij een openlijk islamitisch geïnspireerde partij, de AKP. En in Turkije is het ‘the winner takes all‘. Vandaar die inhaalslag: meer ruimte voor manifestaties, ook beleidsmatig, die appelleren aan traditionele, religieuze, conservatieve opvattingen.

Dus een strikter beleid voor alcoholvergunningen, verhitte discussies over wél of géén rode lipstick voor stewardessen in de gerestylede outfits van Turkish Airlines, een premier die een lans breekt voor minimaal drie kinderen per echtpaar, etc. Sommige van deze issues lijken triviaal, maar ze staan voor de clash tussen levensstijlen, die een reflectie is van de politieke strijd in Turkije.

Machtsstrijd over wie de verdeling van de almaar grotere koek naar zich toe zal trekken

Tegen de achtergrond van de sterke positie van de AKP en het ontbreken van een substantiële oppositie lijkt het soms alsof de strijd om de macht een puur ideologische inzet heeft. Dat is echter een te simpele voorstelling van zaken. De brede volkspartij die de AKP inmiddels is, herbergt zelf ook tal van concurrerende stromingen. Net zoals het meer seculiere kamp ook ernstig verdeeld is.

Nee, het gaat in een van de snelst groeiende economieën van de wereld niet om eerbied voor de profeet, de zuiverheid van de ziel van de gelovige of zelfs maar om de eenheid van de islam. Ook het opgeven van het seculiere karakter van de staat is niet de inzet van de polarisatie.

“Ook het opgeven van het seculiere karakter van de staat is niet de inzet van de polarisatie”

Het gaat in Turkije om de zuivere machtsstrijd wie de verdeling van de almaar grotere koek naar zich toe zal trekken. En in dat geweld loopt de seculiere levensstijl zelfs aanzienlijk minder gevaar dan transparantie en de onpartijdigheid van de rechtsstaat. Want dat is de echte prijs die de Turken voor het verbale politieke geweld betalen.

Lily Sprangers

Lily Sprangers is directeur van het Turkije Instituut (Leiden).

Dit stuk verscheen op 24 mei in ‘Politiek en maatschappij’ en werd overgenomen op de Islamblog van de Universiteit Leiden.
http://leiden-islamblog.nl/articles/turkije-zichtbare-islam-symboliseert-politieke-machtsstrijd