In zijn State of the Union in maart 2022 had president Biden het naar aanleiding van de oorlog in Oekraïne over de grote strijd tussen democratische en autocratische landen wereldwijd. Maar het zou wel eens kunnen dat de strijd tussen democratie en autocratie in de eerste plaats binnen de Verenigde Staten zelf zal geleverd moeten worden.
De factor Trump
Newt Gingrich. Foto: Gage Skidmore, Wikimedia Commons / CC BY-SA 3.0
De verrotting van het politiek stelsel is reeds lang aan de gang. We hoeven maar te verwijzen naar Andrew Jackson die president was van 1829 tot 1837. Hij was openlijk racistisch en dreigde op een gegeven moment zelfs met militair geweld om een bepaalde maatregel er door te krijgen. In dit artikel beperken we ons tot de meer recente geschiedenis.
Sinds de Tweede Wereldoorlog flirt de Republikeinse partij met paranoïde en uiterst conservatieve en rechtse figuren.[1] Mensen als Joseph McCarthy,[2] Barry Goldwater, Richard Nixon, Ronald Reagan, Newt Gingrich[3] en Pat Buchanan[4] effenden het pad voor een figuur als Trump. Het verrottingsproces is m.a.w. al tientallen jaren aan de gang en zit diep verankerd in de Republikeinse partij.
In andere landen ontkiemt extreemrechts steevast naast de mainstream partijen. Maar in de VS maakt het kiesstelsel zoiets onmogelijk, waardoor extreemrechts binnen een van de twee grote partijen moet wortelschieten. Die partij is niet toevallig diegene die het dichtst staat bij de economische elite: de Republikeinse partij.
In andere landen ontkiemt extreemrechts steevast naast de mainstream partijen. In de VS moet die binnen een van de twee grote partijen wortelschieten.
Trump bouwde voort op het proces van verrechtsing en verrotting dat reeds lang aan de gang was, maar hij deed meer dan dat. Sinds zijn intrede in het Witte Huis bracht hij het verrottingsproces in een hogere versnelling en zette hij de Republikeinse partij grotendeels naar zijn hand.
Fake news
Het waarmerk van Trump is fake news. Tijdens zijn ambtstermijn lanceerde hij dagelijks gemiddeld meer dan zeven leugens of misleidende beweringen.
Nog straffer is dat een groot deel van zijn achterban zijn leugens geloven. Zo bijvoorbeeld is driekwart van de Republikeinse kiezers nog steeds overtuigd dat Biden de verkiezingen gestolen heeft. En de helft van zijn aanhangers gelooft dat hij een Democratische kinderseksoperatie op hoog niveau bestreed.[5]
Fake news en samenzweringstheorieën zijn niet nieuw in de VS, maar Trump is er wel geslaagd om deze verzinsels in één enkel groot verhaal te gieten en daar presidentiële legitimiteit aan te geven. De Republikeinse partij heeft de waarheid en realiteit achter zich gelaten. Feiten en wetenschappelijkheid zijn van geen tel meer.
Tijdens zijn ambtstermijn lanceerde Trump dagelijks gemiddeld meer dan zeven leugens of misleidende beweringen.
Driekwart van de Republikeinen vindt een slechte reactie op het vaccin riskanter dan Covid-19 zelf. Martin Wolf van de Financial Times citeert Timothy Snyders: “Post-waarheid is pre-fascisme, en Trump is onze post-waarheid president.” Wolf voegt eraan toe: “Als waarheid subjectief is, moet geweld beslissen. Er kan dan geen echte democratie zijn, er is dan alleen nog plaats voor bendes van rivaliserende schurken of voor de dominante bende van de leider”.
Radicalisering, polarisatie en geweld
Extremistische, haatdragende en gewelddadige overtuigingen hebben lang gewoekerd in de VS, maar zij bleven meestal beperkt tot de marge van het politiek debat. Tijdens het presidentschap van Trump en door zijn toedoen werden opvattingen als ‘white supremacy’ (witte overheersing), islamofobie, homofobie, of wilde samenzweringstheorieën ‘genormaliseerd’. Ze werden mainstream en steeds meer mensen gingen deze standpunten delen en bevorderen.
Neonazi’s betogen in Charlottesville in 2017. Foto: Anthony Crider, Flickr / CC BY 2.0
Na het dodelijk optreden van neonazistische groeperingen in Charlottesville in 2017 had Trump het als president over “zeer fijne mensen” onder de betogers. Onder hem was het oké om openlijk racistische uitspraken te doen of vrouwenhaat ten toon te spreiden.
De achterban van Trump werd ook geradicaliseerd door de infiltratie van fascistische groepen in pro-Trump kanalen, met als doel zijn aanhang naar extreem rechts te trekken. Blijkbaar met succes.
Trump is erin geslaagd om zeer uiteenlopende extremistische en soms marginale ideeën samen te smelten tot één duidelijk politiek project. Een project dat mensen het gevoel geeft dat ze deel uitmaken van iets dat henzelf overstijgt en dat hen weet te mobiliseren.
Trump is erin geslaagd om zeer uiteenlopende extremistische en soms marginale ideeën samen te smelten tot één duidelijk politiek project.
Die beweging en mobilisatie vertonen ook meer en meer gewelddadige trekken. De bestorming van het Capitool op 6 januari 2021 was de culminatie van vier jaar escalerend extreemrechts geweld, gaande van fakkeldragende demonstranten in Charlottesville, die scandeerden tegen zwarte mensen en Joden, zwaarbewapende milities die demonstreerden tegen de lockdown, tot plannen om de gouverneur van Michigan te ontvoeren en mogelijk te doden.
Naar schatting zijn er op dit momenten honderden paramilitaire groepen in de VS actief. Sommigen zijn zwaarbewapend. Ze tellen samen zo’n 50.000 leden. De VS is verzadigd met 400 miljoen vuurwapens, waaronder minstens 20 miljoen aanvalsgeweren, die voor een groot deel in het bezit zijn van rechtse rakkers. De grote electorale steun waar Trump op kan rekenen geeft de extreemrechtse paramilitaire groepen wind in de zeilen en maakt ze stoutmoediger.
Witte supremacisten en andere rechtsextremisten waren in 2020 verantwoordelijk voor twee derde van alle binnenlandse terreuraanslagen en complotten. De helft van dat geweld was gericht tegen demonstranten. Kieslokalen, scholen, medische centra en bibliotheekpersoneel worden op veel plaatsen belaagd door neofascistische bendes. Het doet denken aan de fascistische knokploegen in de jaren dertig.
Deze radicalisering heeft een extreme polarisatie tot gevolg: ofwel ben je voor Trump ofwel ertegen. Zijn provocatorische stijl voedt deze polarisatie perfect. Telkens hij over de schreef gaat en daarop aangevallen wordt kan hij roepen dat zijn tegenstrevers zijn vrijheid van meningsuiting proberen te smoren.
Het geweld tegen kieslokalen, scholen, medische centra en bibliotheekpersoneel doet denken aan de fascistische knokploegen in de jaren dertig.
In die polarisatie spelen de mainstream media een verpletterende rol. De gespierde uithalen van Trump leveren gegarandeerd spektakel op en zijn goed voor de kijkcijfers en dus voor advertentie-inkomsten. De ontaarding van figuren als Trump is een neveneffect van wat Thomas Decreus omschrijft als spektakeldemocratie, maar wel een die uiterst gevaarlijk is.[6]
Zo’n extreme polarisatie maakt een democratische werking zo goed als onmogelijk, zeker als de verkiezingsuitslag zelf in twijfel wordt getrokken. Martin Wolf, die we hierboven al citeerden vraagt zich terecht af:
“Hoe kan democratie werken als de meeste kiezers voor een van de twee grootste partijen geloven dat verloren verkiezingen gestolen verkiezingen zijn? Hoe kan de macht op vreedzame wijze worden verkregen en legitiem worden gehouden? Wie beslist uiteindelijk, behalve geweld?”
Greep op de partij
Op zes jaar tijd heeft Trump de Republikeinse partij volledig naar zijn hand weten te zetten. Heel wat van de parlementairen, gouverneurs en burgemeesters zijn trouwe acolieten van hem. 93 procent van de door hem begunstigde kandidaten hebben hun Republikeinse voorverkiezingen gewonnen. Bij deze tussentijdse verkiezingen zijn er nogal wat van hen niet verkozen geraakt, maar dat belet niet dat de Republikeinse parlementairen nog meer op zijn lijn zullen zitten dan voorheen.
Veel partijleden die het oneens zijn met hem durven hun mond niet open te doen. Zij hebben schrik om aangepakt te worden door de sociale media of bij een volgende nominatie rechts voorbij te worden gestoken door een uitdager die op Trumps lijn zit. Zo zijn acht van de tien Republikeinen in het Huis van Afgevaardigden die mee stemden om hem af te zetten omwille van de bestorming van het Capitool, ofwel met pensioen ofwel werden ze bij interne partijverkiezingen weggestemd onder zijn druk.
Op zes jaar tijd heeft Trump de Republikeinse partij volledig naar zijn hand weten te zetten.
De Republikeinse partij wordt niet meer gedefinieerd door ideologie of overtuiging, maar in de eerste plaats door loyaliteit aan Trump. Dat is overduidelijk gebleken n.a.v. de weigering van het overgrote deel van zijn partij om zich uit te spreken tegen zijn rol bij de bestorming van het Capitool.
Ron DeSantis. Foto: Ministerie van Defensie van de VS, Wikimedia Commons / CC BY 2.0
Zijn populariteit is de laatste tijd gedaald, maar zijn aanhang blijft wel groot. Bij de Republikeinse achterban kan hij rekenen op de goedkeuring van 65 procent. Voor de volgende race naar het Witte Huis geeft 48 procent van de Republikeinen de voorkeur aan Trump. Dat is bijna dubbel zoveel als zijn vermoedelijke tegenstander, Ron DeSantis, de huidige gouverneur van Florida.
Greep op de instellingen
Onder leiding van Trump zijn de Republikeinen bezig om de democratie van binnenuit te ondermijnen en te vernietigen. Dat doen ze door te infiltreren in de hoogste echelons van de staten en de federale overheid.
Op dit moment hebben ze al het grootste deel van de federale rechterlijke macht in handen, inclusief het supermachtige Hooggerechtshof. Na de tussentijdse verkiezingen hebben ze opnieuw de meerderheid in het Huis van Afgevaardigden.
Ze controleren op dit moment minstens de helft van de meest invloedrijke deelstaatregeringen van het land. En misschien nog het belangrijkste: ze hebben het plan opgevat om de controle te verwerven van de kiescommissies in de staten door ze te bemannen met Trump-getrouwen. In heel wat staten zijn ze daarin geslaagd. Zo zal het gemakkelijker zijn om de uitslag van de presidentsverkiezingen in 2024 zo nodig onwettig te verklaren.
Onder leiding van Trump zijn de Republikeinen bezig om de democratie van binnenuit te ondermijnen en te vernietigen.
Trump zal tenslotte kunnen blijven rekenen op een zeer machtige propagandamachine, zowel via de media als via de (alternatieve) sociale media. Hij heeft ook heel wat conservatieve rechters benoemd en van het Hoger Gerechtshof een conservatief bastion gemaakt.
Ondermijning van de democratie
Het zou niet de eerste keer zijn dat een Westers parlementair systeem van binnenuit ondermijnd en vernietigd wordt. Denk maar aan een groot deel van Europese democratieën in de jaren dertig en meer recent aan Turkije, Hongarije, de Filippijnen, El Salvador …
In hun boek How democracies die beschrijven twee Harvard-professoren dat de geschiedenis leert dat dit niet eens zo moeilijk is. Om het democratisch stelsel uit te schakelen zijn een aantal zaken nodig: verover de controle over de rechterlijke macht, de inlichtingendiensten en de politiediensten; zet de politieke tegenstand en bij voorkeur de media buiten spel; zorg dat je de economische en culturele elite zoveel mogelijk aan je kant hebt; en zet tenslotte het kiesstelsel naar je hand.[7]
Het is akelig duidelijk dat Trump al een aardig stuk van dit parcours heeft afgelegd. Als de volgende presidentsverkiezingen in 2024 opnieuw betwist worden dan kan dit leiden tot chaos en een ernstige grondwettelijke crisis.
“Het protofascisme van Donald Trump vormt de grootste interne bedreiging voor de Amerikaanse democratie sinds de burgeroorlog”.
Volgens Robert Reich, voormalig minister van arbeid in de VS vormt “het protofascisme van Donald Trump de grootste interne bedreiging voor de Amerikaanse democratie sinds de burgeroorlog” (1861-1865, nvdr). Reich, heeft overschot van gelijk, maar toch moeten we nog iets dieper graven.
Het is waar dat Trump een groot aandeel heeft in de hoge graad van verrotting van de huidige politieke situatie in de VS, maar als dusdanig zit het probleem dieper, en hangt het niet af van zijn persoon of charisma. Indien Trump geveld zou worden door ziekte of moet afhaken wegens juridische vervolging, dan kan hij overigens gemakkelijk vervangen worden door de protofascistische gouverneur van Florida, Ron DeSantis, die mogelijk nog gevaarlijker is.
Er zijn minstens twee fundamentele defecten van het politiek stelsel in de VS die de huidige verrotting mogelijk maken én bestendigen: de belabberde sociale toestand van een groot deel van de bevolking – waarvoor de Democraten mee verantwoordelijk zijn – en de greep van het groot kapitaal op de politiek.
Sociaal kerkhof en de verantwoordelijkheid van de Democraten
58 procent van de burgers in het rijkste land van de wereld leeft van salaris tot salaris. Vaak moet men twee tot drie jobs aannemen om niet in de armoede terecht te komen. Heel wat 65-plussers kunnen het zich ook niet veroorloven om op pensioen te gaan en blijven letterlijk werken tot ze er bij vallen.
Dakloos koppel in San Francisco. Foto: Franco Folini, Flickr / CC BY-SA 2.0
Zo’n 130 miljoen Noord-Amerikanen (40 procent) hebben niet voldoende geld op de bank om een noodgeval van 400 dollar te kunnen opvangen. Daarvan stellen 80 miljoen (25 procent) de behandeling voor een ernstige medische aandoening uit vanwege de kosten. In dit hoog technologisch land gaat één op negen met honger naar bed.
Nergens in de Westerse wereld is de kloof tussen rijk en arm zo groot als hier. De 0,1 procent gefortuneerden heeft evenveel rijkdom als de 90 procent onderaan.
Dit kerkhof is lang niet de enige verantwoordelijkheid van de Republikeinen. Het asociaal bezuinigingsbeleid werd evengoed door de Democraten gevoerd. Dat een partij die progressief beweert te zijn deze sociale verloedering mee heeft laten gebeuren is onvergefelijk.
Dat een partij als de Democraten die progressief beweert te zijn deze sociale verloedering mee heeft laten gebeuren is onvergefelijk.
Mensen die er de laatste veertig jaar op achteruit gingen voelen zich in de steek gelaten door de Democraten en gaan op zoek naar alternatieven. Een angstwekkend groot deel van de mensen in de VS is blijkbaar zo radeloos dat ze op zoek gaan naar een sterke leider, ook al kraamt die de grootste onzin uit en gaat die zelfs in tegen de eigen persoonlijke belangen.
Geen wonder dat Trump een grote aanhang heeft bij laaggeschoolden, voornamelijk dan uit de witte populatie. De voorbije tussentijdse verkiezingen lieten opnieuw zien hoe de Democraten een deel van hun traditionele basis van werkende mensen heeft verloren.
De geschiedenis leert dat een sociaal kerkhof een uitstekende voedingsbodem is om extreemrechts te laat bloeien. We zien vandaag hetzelfde ook in andere landen gebeuren zoals in Hongarije, Brazilië (Bolsonaro), Turkije, India …
Je kan niet naast de conclusie heen: de verrotting van de politiek heeft zich vooral voltrokken in de schoot van de Republikeinse partij, maar de Democraten hebben mee geholpen om een vruchtbare voedingsbodem daarvoor te creëren.
Maar de verrotting beperkt zich niet alleen tot de politici, we moeten nog een laag dieper graven. We moeten kijken naar wie die klasse in zijn greep heeft.
De rol van de economische elite
In een kapitalistisch land krijg je door het hoog spektakelgehalte gemakkelijk indruk dat het de politicus is die de belangrijkste beleidsbeslissingen neemt. Maar achter de schermen zijn het de grote bedrijven die de krijtlijnen uitzetten en de hoofdoriëntaties vastleggen.
Een regering mag zich een zekere marge veroorloven, maar moet wel binnen de lijntjes kleuren. Op het moment dat progressieve krachten een deel van de staatsmacht veroveren en buiten de lijntjes proberen te kleuren, zoals bijvoorbeeld in Griekenland tijdens de eurocrisis, dan gaan de poppen aan het dansen.[8]
De greep van de economische elite op de politiek is nergens zo duidelijk en zo stevig als in de VS.
De politieke klasse ligt als het ware aan de leiband van de grote kapitaalgroepen. Die greep – of leiband – is nergens zo duidelijk en zo stevig als in de VS. Bij de coronacrisis waren het de farmareuzen die de dans leidden en met de grote winsten gingen lopen. Het zijn de energiereuzen die de klimaatcrisis gijzelen en die bij de huidige energiecrisis poen scheppen op de rug van de gewone mensen.
Het is de militaire industrie die vandaag de oorlogskoorts aanwakkert en met grote winsten gaat lopen. En het waren de grote banken van de VS die verantwoordelijk waren voor de financiële crisis van 2008, maar het was wel de werkende bevolking die het gelag betaalde.
De leiband wordt nog het meest duidelijk bij de kiescampagnes. Als je in de VS verkozen wil geraken moet je voor je campagne over zeer grote budgetten beschikken, en die zijn voornamelijk afkomstig van het bedrijfsleven. Bij de voorbije tussentijdse verkiezingen bijvoorbeeld werd door de verschillende kandidaten samen een gigantisch bedrag van 16,7 miljard dollar uitgegeven.
Bernie Sanders. Foto: berniesanders.com
Op die manier selecteert de economische elite ‘haar’ politiek personeel. Het is die ijzeren greep die er ook voor gezorgd heeft dat de heel populaire, maar linkse Bernie Sanders, geen kans maakte om presidentskandidaat te worden voor de Democraten. Voor big business is zo’n figuur gewoon ondenkbaar.
De geschiedenis leert ons dat de economische elite bij voorkeur kiest voor gewillige en voorspelbare politieke leiders. Maar als er geen alternatief voor handen is, dan aarzelt ze niet om de meest brutale of onberekenbare hansworst een levenslijn te bieden, zolang de belangen maar verdedigd worden.
Dat verklaart waarom Trump over grote budgetten kon beschikken om verkozen te worden in 2016 en dat hij bij het begin van zijn ambtstermijn kon rekenen op het overgrote deel van de economische elite dankzij de aanzienlijke belastingvermindering die hij doorvoerde.[9] Zelfs na de bestorming van het Capitool kan Trump blijven rekenen op hun gulle steun. Bij de voorbije midterms was hij de grootste fondsenwerver van zijn partij.
Je kan de situatie als volgt samenvatten. De economische elite tolereert geen linkse uitweg uit een economische crisis, ze aanvaardt enkel een die aan haar belangen beantwoordt. In een polariserend politiek klimaat gaat dat onvermijdelijk in de richting van extreemrechts. Dat is het lot van een politiek stelsel waar het grootkapitaal het uiteindelijk voor het zeggen heeft.
Wat moet er gebeuren?
Om het tij te keren moeten er verschillende zaken gebeuren. Om de dreiging van gewapend geweld tegen te gaan moeten de paramilitaire milities aan banden gelegd worden. Dat zal moeten gepaard gaan met een screening en uitzuivering van de politiediensten en het leger, alsook met een wijziging van de wapenwet.
Om de voedingsbodem voor extreemrechts weg te nemen, is een soort nieuw sociaal contract nodig, of beter gezegd, een sociaal Marshallplan. Eerlijke fiscaliteit, toegankelijke gezondheidszorg, verhoging van de (minimum)lonen en pensioenen, en goedkoper hoger onderwijs zijn daarvan de belangrijkst ingrediënten.
Om de voedingsbodem voor extreemrechts weg te nemen, is een soort nieuw sociaal contract nodig.
Het politiek systeem zelf is aan een grondige reset toe. Dat behelst verschillende aspecten die dit artikel overstijgen[10]. Nog fundamenteler is dat de greep van de – niet verkozen – economische elite op de politieke besluitvorming ongedaan wordt gemaakt. En dat zal alleen maar kunnen als hun buitenproportionele macht gebroken wordt.
Om de polarisatie ongedaan te maken en opnieuw een sereen politiek debat te krijgen zal het nodig zijn dat de media en de sociale media onder democratische controle komen, daar waar ze nu in handen zijn van machtige kapitaalgroepen.
Zo te zien is er dus veel werk aan de winkel, maar de situatie is zeker niet hopeloos. Met de komst van Bernie Sanders is het partijpolitieke landschap van de VS grondig door elkaar geschud. Naar aanleiding van de kiescampagnes van 2016 en 2020 is er een nieuwe hoopvolle beweging op gang gebracht. Deze progressieve krachten staan net zoals in veel andere landen in de wereld voor een levensgrote uitdaging.
Notes:
[1] In de jaren vijftig was er McCarthy en de anti-communistische heksenjacht. In de jaren zestig was er de zeer conservatieve Barry Goldwater – een goede vriend van communistenjager Joseph McCarthy – die presidentskandidaat was in 1964.
Vanaf de jaren zeventig wendde de Republikeinse partij zich bewust tot de racistische kiezers in de zuidelijke staten. Ze maakte gebruik van hun angsten en stookten die ook aan om daar een Republikeins bolwerk te vestigen, met succes. Dat was de zogenaamde ‘zuidelijke strategie’ van o.a. Nixon.
Met de komst van Ronald Reagan in de jaren tachtig werd de overheid als inherent kwaadaardig aangeduid. In de jaren tachtig en negentig vergiftigde Newt Gingrich de politieke cultuur in de VS. Hij gebruikte samenzweringstheorieën en scheldpartijen om zijn politieke tegenstanders te discrediteren. Met een obstructiepolitiek maakte hij de samenwerking tussen de twee partijen zo goed als onmogelijk.
[2] Joseph McCarthy was een uiterst rechts politicus van de Republikeinse Partij. Mede onder zijn impuls werd in het midden van de jaren vijftig een ware heksenjacht ontketend tegen progressieven, verpakt als een campagne tegen communisten. De door hem gebruikte tactiek om mensen te beschuldigen op basis van zwak, of zelfs onbestaand bewijs, is naar hem vernoemd: het mccarthyisme.
[3] Newt Gingrich zetelde van 1979 tot 1999 in het Huis van Afgevaardigden. Hij was er voorzitter van tussen 1995 en 1999.
[4] Pat Buchanan is een aartsconservatieve Republikein die adviseur was van verschillende presidenten. Vooral in de jaren negentig trad hij op de voorgrond. Volgens hem werd er veel te laks op getreden tegen immigratie. Hij beschouwde homofilie als “tegennatuurlijke handelingen”. In een beruchte speech waarschuwde hij voor een culturele oorlog: “Er is een godsdienstoorlog gaande in dit land. Het is een culturele oorlog, net zo cruciaal voor het soort natie dat we zullen zijn als de Koude Oorlog zelf, want deze oorlog gaat om de ziel van Amerika.”
[5] Het gaat hier over de totaal van de pot gerukte samenzweringstheorie, QAnon genaamd. Aanhangers daarvan geloven dat Democraten, superrijken en Hollywood-beroemdheden de wereld in handen hebben en zich inlaten met pedofilie. Zij zijn ervan overtuigd dat Trump als een Messias deze satanische krachten bestrijdt.
[6] Thomas Decreus: “In een spektakeldemocratie wordt politiek conflict op professionele wijze gecreëerd of gestimuleerd en vervolgens op de samenleving losgelaten. Conflict is een politiek-commercieel product en reflecteert zodoende steeds minder breuklijnen die binnen de samenleving heersen, maar creëert zelf breuklijnen die op maat gesneden zijn van een mediapolitiek complex en een publiek van mediaconsumenten. Naargelang ze erin slagen hevige emoties los te weken bij het publiek – en dus interessante mediaproducten worden – blijven die gecreëerde breuklijnen resoneren en worden ze daardoor steeds reëler.
[7] Levitsky S. & Ziblatt D., How Democracies Die, New York, 2018, p. 77v.
[8] In Griekenland wou de linkse regering onder leiding van Syriza en gesteund door een overtuigende meerderheid in een referendum een sociale uitweg uit de schuldencrisis. De Europese Centrale Bank maakte dat echter onmogelijk door te dreigen de geldkraan dicht te draaien. Daarop draaide de regering van Syriza bij.
[9] Zijn handelsoorlogen, zijn wispelturig beleid en zijn banden met extreemrechts deed die steun afkalven. Zijn anti-immigratiepolitiek werd door een belangrijk deel van de werkgevers niet ondersteund. Toch kon Trump blijven rekenen op kapitalisten uit sectoren als energie, agrobusiness, transport en constructie.
[10] Zie onder andere daarvoor Hoe democratisch is verkiezingssysteem van VS?
