“Do you want me to leave?” Het is een zin die we allemaal kennen uit de Hollywoodfilms, de soaps en de romans die we ooit lazen. Meestal wordt die zin uitgesproken door geliefden die zich in een onmogelijke situatie gewrongen weten. Een situatie waarin keuzes moeten gemaakt worden die beladen zijn met tragiek. In die context is “Do you want me to leave?” vaak een retorische vraag. Het wordt ingezet als een middel om emotioneel druk uit te oefenen op de tegenpartij. Het verwachte antwoord is dan een variant op: “Nee, tuurlijk niet, blijf, mijn wereld stort in als jij vertrekt!”

“Do you want me to leave” is met andere woorden niet een vraag, misschien zelfs geen retorische vraag. Het is een dreigement. En het is ook op die manier dat de hele campagne van het ‘remain’-kamp kan samengevat worden.

Door de onherroepelijkheid van een Brexit te benadrukken en door op de apocalyptische gevolgen van een exit te hameren werd angst het voornaamste argument. Veel van de mensen die vandaag tegen een Brexit zullen stemmen zullen dat doen uit angst voor wat zal gebeuren als er voor gestemd wordt.

Het probleem is: een keuze die uit angst gemaakt wordt, is doorgaans een valse keuze. Het is de logische reactie op een dreiging, een reflex. Als de remainers morgen juichen dan zal dat door Europa gelezen worden als een keuze voor Europa. “Ach, zie je wel, die Britten willen toch bij Europa blijven”, zo zal er verzucht worden. Maar dat is natuurlijk niet correct. Na een angstcampagne tegen een Brexit stemmen, is helemaal niet hetzelfde als pro-Europa zijn.

“Niet, maar toch wel”

Het Brexit-referendum was van meet af aan een gedepolitiseerd referendum. Het is een referendum dat de kiezers voor een valse keuze stelt, een keuze die in wezen niet politiek is. De echte vraag die dwars doorheen beide kampen loopt is, is een vraag om medezeggenschap, om een stem te hebben over de politieke constructie die Europa heet. Als mensen voor een Brexit stemmen, dan is dat voor een deel ingegeven door een nationalistisch sentiment en xenofobie, maar ook door een grote afkeer ten aanzien van het ondemocratische Europa.

Net die discussie blijft grotendeels achterwege, en dat heeft voor een deel te maken met de aard van de vraag die de Britten voorgeschoteld krijgen: “Do you want me to leave?”. De enigen die potentieel garen spinnen bij die vraag is het Europa zoals het vandaag bestaat en de (extreem-)rechtse en nationalistische partijen die terug willen naar de glorieuze dagen van de homogene natiestaat.

Bemerk dat de beide kampen, waarvan er één morgen zal juichen, in feite de heersende machten vertegenwoordigen. Farage of Cameron, what’s the difference? Het zijn gewoon twee verschillende gedaanten van het establishment. Vandaar ook de in wezen schizofrene positie van de Britse linkerzijde. Corbyn vervoegde het remain-kamp, maar voegde daaraan toe “and change”.

Het was een verdienstelijke poging om de campagne toch nog te politiseren. Maar een poging die gedoemd was om overstemd te worden tussen populistisch rechts en pro-Europees rechts. Met een halfslachtige boodschap als ‘remain and change’ win je helaas nooit het publiek debat. Het is teveel “ja, maar nee”, “niet, maar toch wel”. Teveel woorden in een debat dat bepaald wordt door oneliners.

Bastaardkind

De winnaar van dit referendum zullen sowieso the powers that be zijn. Voor die powers that be is de ware inzet het verdedigen van de Britse belangen. De vraag is alleen of die belangen beter buiten de EU of binnen de EU verdedigd kunnen worden. Het is dus een tactisch vraagstuk omtrent hoe nationale en economische belangen het best verdedigd kunnen worden. Zowel de angst als het nationalisme, de xenofobie en de afkeer van Europa zijn handige middelen om de bevolking mee te betrekken in deze kwestie. Maar ze vormen geenszins de inzet van dit referendum. Hoogstens de middelen om dit referendum belangrijk te doen vinden.

Dat neemt niet weg dat een Brexit voor Europa dramatisch zou zijn. Het zou een enorme barst betekenen in het raamwerk, en vooral een barst die zich ongecontroleerd verder zal vertakken. Als het tot een Brexit komt zullen ook in andere Europese landen referenda afgedwongen worden. En dat kan het begin van het einde zijn voor Europa.

Maar het is een potentieel einde dat Europa vooral over zichzelf heeft afgekondigd. Net door een gesloten, democratische constructie wiens eigen toekomst nooit het onderwerp mocht zijn van een grondig democratisch debat, wordt het debat verengd tot ‘voor’ of ‘tegen’ Europa zijn. De Brexit is het bastaardkind van het Europese democratische deficit. En het is datzelfde deficit dat populistisch rechts de wind in de zeilen geeft.

Dit Europa is zijn eigen grafdelver. Daar heeft het de Britten zelfs niet voor nodig.