Stof tot nadenken
Onlangs las ik een artikel op knack.be dat me naar de keel greep: ‘De dubbele dood van Glenn Ford’[1]. Het vertelt het verhaal van een terdoodveroordeelde die dertig jaar in de gevangenis zat in de VS. In maart 2014 kwam hij vrij omdat duidelijk geworden was dat hij vastzat voor een moord die hij niet gepleegd had. Hij bleek vergevorderde longkanker te hebben en stierf eind juni dit jaar.
Daar word je even stil van. Het roept ook heel wat vragen op. Hoe kan het bijvoorbeeld dat mensen onterecht veroordeeld worden, én waarom bestaat de doodstraf nog steeds, zeker in ‘de grootste democratie ter wereld’. Gelukkig is de doodstraf in België een ver-van-mijn-bedshow. Al schort er ook vanalles aan ons penitentiaire systeem.
Opsluiting: de eeuwenoude koning der straffen
Het verhaal van Glenn Ford lijkt vanuit België een erg Amerikaans verhaal. We houden onszelf graag voor dat wij, in Europa, een menswaardiger rechtssysteem hebben. Maar is dit wel zo? Ook wij zitten nog steeds vast in het eeuwenoude idee dat opsluiting de beste oplossing is om met criminaliteit om te gaan.
Ik kan me onmogelijk inbeelden wat opsluiting met mij zou doen. Maar productief lijkt het me niet, integendeel. Vorig jaar was hierover een erg interessant interview te horen op Radio 1 met Filip Meert, tijdens een uitzending van ‘Weet ik veel’ over ‘(Over)leven in de gevangenis’[2]. Filip Meert, die trouwens vasthoudt aan zijn onschuld, zat 45 maanden in de gevangenis. Hij schreef er een boek over. Door het leven in de gevangenis zat hij vol agressie. Hij vertelt dat het een enorm intensief proces was om die emotie te leren kanaliseren. Een opvallende opmerking van hem is dat je in de gevangenis meer te weten komt over criminaliteit dan erbuiten. Dat je er dingen leert die je niet hoort te weten: “gevangenen moeten sterk in hun schoenen staan wanneer ze buitenkomen met haat of wrok, om te zorgen dat ze niet in een verhaal stappen dat mogelijk nog erger is dan waarvoor ze binnen gegaan zijn.”
Er is leven na de straf
Als je de gevangenis vanuit dit oogpunt bekijkt, heeft ze maar één functie: mensen die iets fouts doen afzonderen, om op die manier een veiligere plek te maken van de samenleving. Wat we hierbij vergeten is dat de meeste gevangenen terug vrijkomen. Gevangenen van het Dutroux-kaliber zijn, gelukkig maar, een zeldzaamheid. Gevangenen die een minder zwaar feit pleegden waarvoor ze een tijdelijke straf uitzitten, zijn talrijker. Zoals Filip Meert aangeeft, is er echter een grote kans dat er een sneeuwbaleffect ontstaat. Dat een ‘kleine crimineel’ een grotere wordt na zijn straf.
Uit onderzoek van het NICC blijkt dat 41,1% van de vrijgelaten gedetineerden terug in de gevangenis belandt[3].
Meert zegt dat de gevangenis een gelukkiger mens van hem gemaakt heeft, omwille van het feit dat hij nu van de kleinere dingen geniet. Hij verduidelijkt wel dat die fase in zijn leven hem getekend heeft voor het leven en dat het veel energie gevraagd heeft om zijn agressie en wrok te kanaliseren. “Een gelukkiger mens is niet hetzelfde als een beter mens” legt hij uit. “De gevangenis heeft me leren haten.”
De idee dat gevangenen als beter mens vrijkomen, is in veel gevallen een illusie. De idee dat we van de samenleving een veiligere plek maken, door mensen in (vaak overvolle) gevangenissen op te sluiten, is dat ook.
Wie is boontje en wat is zijn loontje?
De gedachte “Ze hebben het tenslotte zelf gezocht” ligt in deze discussie voortdurend op de loer. Die reflex is menselijk. Alleen is het wat kort door de bocht. We moeten ook even een blik werpen op het leven van iemand die een zodanig foute beslissing neemt dat hij of zij in aanraking komt met het gerecht. We moeten ons de vraag stellen wat de drijfveer voor die beslissing was.
Het kan gewoon slechte wil zijn, dat klopt. Maar meestal speelt er meer mee. Hoe je opgevoed bent, door wie je omringd bent, wat je in je leven allemaal meemaakt, je financiële omstandigheden, hoe je in je vel zit, hoe betrokken je je voelt in de samenleving, …. Al deze factoren spelen een rol. In een samenleving staat een mens nooit op zichzelf. Hoe je ouders opgevoed worden en wat zij meemaken, dragen zij zelf mee en speelt ook een rol in de opvoeding die ze jou geven. Wat jij zelf meemaakt, vormt je verder tot wie je bent.
Het is geen toeval dat daders van seksueel misbruik vroeger vaak zelf seksueel misbruikt zijn. Zijn ze dan dader, of slachtoffer? Of allebei? Of, moeten wij onze neiging om alles te labelen even overboord gooien en aanvaarden dat het simpelweg niet zo eenvoudig is? Het laatste, lijkt me. Of een persoon nu een dader of een slachtoffer is, het blijft vooral een mens. Mensen maken fouten. Zoals ik eerder aangaf, bevorderen bepaalde factoren het maken van fouten. Die factoren zijn van groot belang. Ze praten daden daarom niet goed, maar geven ons een breder perspectief en wat meer inzicht in iemands leven.
Het is de taak van onze samenleving om criminaliteit op een duurzame manier aan te pakken. Door haar zo veel mogelijk terug te dringen en verder te voorkomen. Dat wil zeggen dat de maatschappelijke oorzaken die aan de basis liggen moeten aangepakt worden. Dat wil ook zeggen dat je individueel aan de slag gaat met de persoon die een misdrijf beging en een positieve gedragsverandering teweeg wil brengen, zodat hij of zij niet opnieuw feiten pleegt. Niet alleen zorgt dit ervoor dat je mensen terug op het rechte spoor kan helpen en een nieuwe start mogelijk maakt, je helpt hiermee ook mensen die slachtoffer waren van iemands daden. Want een slachtoffer wil ook dat niemand anders dit moet meemaken. Doordat je oorzaken en mogelijk herval aanpakt, help je uiteindelijk de hele samenleving.
Het is gemakzuchtig om mensen die feiten gepleegd hebben gezamenlijk een label van dader op te plakken, vervolgens op te sluiten en te zeggen dat ze het zelf gezocht hebben. De persoon zelf is niet de enige die een verantwoordelijkheid draagt. Onze samenleving draagt die ook.
Er bestaan constructieve alternatieven
Wees gerust, dit is geen pleidooi om elke crimineel uit de gevangenis te houden en allen samen een vredespijp te roken als oplossing. Wel om meer te gaan nadenken over alternatieve straffen. Die bestaan al lang, maar tot nog toe is het niet gelukt om ‘koning gevangenis’ van de troon te stoten. De populairste alternatieve straffen zijn werkstraffen en elektronische detentie. Ook hierbij stel ik me opnieuw de vraag wat een veroordeelde hier precies van leert. Deze straffen lossen enkel een capaciteitsprobleem van de gevangenissen op, maar pakken de maatschappelijke problemen aan de basis niet aan.
Er bestaan ook al twintig jaar leermaatregelen, een vorm van gerechtelijk opgelegde hulp. Er zijn verschillende projecten, met een verschillende focus (afhankelijk van wat nodig blijkt voor de veroordeelde). In het project Dader-In-Zicht wordt bijvoorbeeld samen met een begeleider intensief stil gestaan bij achterliggende problemen die er (mee) voor zorgden dat iemand feiten pleegde. De veroordeelde wordt geconfronteerd met zichzelf en met de keuzes die hij of zij maakte. Door die inzichten kan iemand iets leren uit zijn verleden, en het meenemen naar de toekomst.
Een anonieme getuige die dit project moest volgen vertelt er het volgende over: “Ik ben dankbaar dat ik dit programma heb moeten volgen. Het heeft mij verplicht om na te denken over mijn leven. Anders was het misschien zelfs uit de hand gelopen. Dit heeft een ander en beter mens van mij gemaakt.”
In het project Slachtoffer in Beeld wordt dan weer heel sterk gefocust op de gevolgen van de feiten die de veroordeelde pleegde, en in het bijzonder de gevolgen voor de slachtoffers. Bij dit project gebeurt dat in groepsessies, die begeleid worden door ervaren hulpverleners. Empathisch vermogen lijkt voor de hand liggend, maar vaak ontbreekt het besef dat iemand anders lijdt onder de eigen daden. Mensen dwingen om zich in te leven in de positie van een ander persoon, kan een enorm leerrijke ervaring zijn.
Voor seksuele delinquenten bestaan er specifieke leermaatregelen, en ook hier ligt een grote focus op verantwoordelijkheid opnemen voor de daden, en inzicht krijgen in de positie van het slachtoffer.
Is de straf wel straf genoeg?
Voor alle duidelijkheid, dit gaat wel degelijk om straffen. Alleen lijkt het voor de publieke opinie vaak alsof dit soort straffen te soft is. Twee vragen duiken in mijn hoofd op. Moet een straf hard zijn, of vooral efficiënt? En moet een samenleving straffen om de publieke opinie te sussen, of om zichzelf te verbeteren en er op de lange termijn voordeel uit te halen voor iedereen? Tweemaal het tweede.
Deze leermaatregelen zorgen vaak voor cruciale inzichten, die de persoon bij een andere straf misschien nooit gehad zou hebben. Ik citeer ter illustratie nog even een andere anonieme getuige: “Ik ben er mij bewust van geworden dat ik wel degelijk een misdrijf heb gepleegd en er veel spijt van heb. Had ik in de plaats een effectieve gevangenisstraf gekregen, dan had ik deze psychologische begeleiding niet gekregen en zou ik emotioneel helemaal ingestort zijn en was ik nooit tot inkeer kunnen komen. Met alle gevolgen van dien.”
Wat je in deze korte getuigenis leest, is dat de persoon voor zijn straf eigenlijk niet goed besefte dat hij iets verkeerds had gedaan. Mensen die een fout maken, moeten in de eerste plaats inzien dat het fout is. Als dit inzicht ontbreekt heeft enkel straffen geen zin. Hoewel een leermaatregel dus soft kan lijken, omdat je mensen niet van hun vrijheid berooft, is die confrontatie vaak zeer hard. Bovendien is het van cruciaal belang voor de toekomst, omdat het verandering kan teweeg brengen.
Tijd voor een revolutie
Voor degenen die blijven hangen bij de gedachte dat zo’n straf niet straf genoeg is… Als het een troost kan wezen, degenen die een leermaatregel als straf kregen, komen er niet met plezier naar die sessies. Alleen keren ze veel vaker als een ander, beter mens terug naar hun verdere leven. En is de kans dat ze hun fouten herhalen veel kleiner. Is dat niet wat we op de lange termijn allemaal willen?
Deze leermaatregelen hebben een duidelijk maatschappelijk doel, dat voor iedereen van belang is. Toch blijven alternatieven die afstappen van detentie eerder onbekend, en blijven ze het moeilijk hebben om als ‘echte straf’ aanvaard te worden. Zowel in de publieke opinie, als in het beleid. De ouderwetse gedachte ‘oog om oog, tand om tand’ blijft hardnekkig voortleven.
Hoewel we wel te horen krijgen dat er in het beleid aandacht wordt besteed aan alternatieve straffen, blijven we intussen echter gevangenissen bijbouwen en blijven alternatieve straffen eerder op het achterplan. In de praktijk is terwijl te merken dat leermaatregelen in verschillende arrondissementen overbevraagd zijn, en dat er wachtlijsten ontstaan omdat er onvoldoende middelen ingezet worden. Visie en praktijk liggen nog ver uiteen.
De 21e eeuw lijkt een goed moment om ‘koning gevangenis’ van de troon te stoten en meer in te zetten op constructieve alternatieven. We mogen nooit uit het oog verliezen dat het hier om mensen gaat. Mensen die iets zouden moeten leren uit hun fouten, zodat ze in het leven na hun straf niet dezelfde fouten maken. In het belang van ons allen.
Lies Debouver is stafmedewerker bij CAW Groep vzw
Bronnen:
2015/07/04, Rudi Rotthier, Knack, De dubbele dood van Glenn Ford, http://www.knack.be/nieuws/wereld/de-dubbele-dood-van-glenn-ford/article-opinion-584591.html
2014/07/25 Radio 1, Weet ik veel, (Over)leven in de gevangenis, http://www.radio1.be/programmas/11weet/%E2%80%9Cik-ben-gelukkiger-uit-de-gevangenis-gestapt-dan-dat-ik-er-binnen-ging%E2%80%9D
2012, Robert Luc, Wederopsluiting na vrijlating uit de gevangenis Eindrapport (onderzoeksrapport, nr. 27), Brussel, Nationaal Instituut voor Criminalistiek en Criminologie, Operationele Directie Criminologie, 26 januari 2012, 151 p. + bijlagen
[1]2015/07/04, Rudi Rotthier, Knack, De dubbele dood van Glenn Ford, http://www.knack.be/nieuws/wereld/de-dubbele-dood-van-glenn-ford/article-opinion-584591.html
[2] 2014/07/25 Radio 1, Weet ik veel, (Over)leven in de gevangenis, http://www.radio1.be/programmas/11weet/%E2%80%9Cik-ben-gelukkiger-uit-de-gevangenis-gestapt-dan-dat-ik-er-binnen-ging%E2%80%9D
[3] 2012, Robert Luc, Wederopsluiting na vrijlating uit de gevangenis Eindrapport (onderzoeksrapport, nr. 27), Brussel, Nationaal Instituut voor Criminalistiek en Criminologie, Operationele Directie Criminologie, 26 januari 2012, 151 p. + bijlagen
