Het zal wel een staaltje van ongewenste ironie geweest zijn, maar journalisten een geheimhoudingsclausule laten tekenen voor de persvisie van een film over de stichter van WikiLeaks is best hilarisch. Het geeft natuurlijk wel aan dat de filmindustrie niet meteen de voorvechter is van transparantie en de vrije verspreiding van content.

Die filmindustrie is ook niet meteen de plaats waar ideeën en kritische opvattingen gekoesterd worden, zodat het geen toeval is dat de vertoonde film, The Fifth Estate, vooral een klassiek drama is waarin een op de proef gesteld vriendschap (en loyaliteit) centraal staat. Vakkundig geregisseerd door een specialist in vampierenfilms (The Twilight Saga 1 & 2) die zijn hoofdpersonage bij momenten op een vampier laat lijken.

Al dient gezegd dat de Amerikaanse filmmaker Bill Condon (°1955) ook enkele interessante spirituele films over larger than life figuren op zijn naam heeft staan, met name Kinsey (over Alfred Kinsey, de pionier in seksualiteitsonderzoek) en Gods and Monsters (over cultregisseur James Whale). En dat je ook hier merkt dat hij ons wil entertainen én prikkelen.

Je voelt echter ook de angst om te vervelen. In de openingsminuten wordt er in recordtempo een les ‘geschiedenis van de media’ doorgejaagd. Van hiërogliefen in prehistorische holen over middeleeuws sierschrift gaat het naar de drukpers die met een rotvaart het lot van de dinosaurussen lijkt te gaan delen. Terwijl de nieuwe media een web over de aardbol weven en verschillende bronnen en middelen aanreiken om informatie te verwerven.

Ambivalent en trendy drama

Deze modieus in beeld gebrachte les baadt in een opkomst- en ondergangssfeer waarmee niet enkel de toon gezet wordt voor het verhaal van Julian Assange, maar ook een sfeer van paranoia, onzekerheid en twijfel wordt gecreëerd.

De nieuwe media hebben niet enkel de geloofwaardigheid van de traditionele media-elite aangetast, ze hebben ook voor onzekerheid gezorgd bij een publiek dat niet meer weet tot wie zich te richten om ‘de waarheid’ te vernemen, te ontdekken. Dat is de ondertoon van The Fifth Estate.

Daardoor wordt de film wat in twee richtingen getrokken. De cineast is duidelijk in de ban van die fascinerende, wonderlijke en vooral coole nieuwe media en de nerds die ermee verbonden zijn. Dat vertaalt zich in een trendy vorm: hippe muziek, flitsende beelden, kinetische montage en een koel kleurenpallet.

Anderzijds kan de regisseur zijn wantrouwen t.o.v. moderniteit en vooruitgang moeilijk van zich afschudden. Dat merk je aan zijn neiging een verhaal te vertellen (lees: moreel te duiden) via lange dialogen.

Condons The Fifth Estate is niet de enige film over WikiLeaks-oprichter Julian Assange die op stapel stond, maar het is voorlopig de enige die ook de zalen haalt. Met dank aan het Belgische tax shelter-systeem (als dank figureren o.m. Antwerpen, Brussel en Luik nogal nadrukkelijk in de film) dat de Amerikaanse producent DreamWorks toeliet om voldoende kapitaal te verzamelen.

Josh Singer schreef het scenario gebaseerd op twee boeken, The Guardian-journalist David Leighs ‘Inside Julian Assange’s War on Secrecy’ en (vooral) Daniel Domscheit-Berg ‘Inside WikiLeaks’, het autobiografische portret dat de Duitse technologische activist schreef over de periode die hij doorbracht bij WikiLeaks als programmeur, woordvoerder en rechterhand van de stichter.

Van vrienden tot vijanden

In The Fifth Estate zien we hoe Julian Assange (Benedict Cumberbatch, volgens wie Assange hem smeekte de rol niet te spelen) in 2007 Berg (Daniel Brühl) rekruteert om mee te werken aan zijn missie, via een veilig afgeschermde klokkenluiderssite de waarheid aan het licht brengen. Of krachtig gezegd, “de sluier van geheimhouding doorbreken om ons dingen te doen inzien die we dachten te begrijpen, maar niet echt konden vatten”.

Berg is onder de indruk van de flair, het charisma en het mysterieus aura van Assange maar hij kan zich ook wel vinden in de “nieuwe vorm van sociale gerechtigheid” die the silver surfer of the internet nastreeft. Acties tegen een machtige bank (Julius Bär Bank) en fascisten (de Britse BNP) hebben het Robin Hood-gehalte dat Berg aanspreekt.

Bovendien zijn er ook de spanning, het gevaar, de opwinding. En de tactiek van Assange: “Neem de angst van mensen weg. Geef iemand een masker en hij zal de waarheid vertellen”. Waarmee hij refereerde naar zijn elektronische drop box die mensen toeliet veilig geheimen te onthullen. Al bleek dat een illusie.

“Moed is aanstekelijk”, waarschuwt Assange, maar Berg merkt snel dat vooral succes verslavend werkt. De geheimen worden steeds groter, de onthullingen straffer met de ‘Collateral Murder’-video en de zondvloed van Bradley Mannings gelekte documenten als apotheose. Maar ook de druk wordt groter en de onderlinge spanningen nemen toe.

Want The Fifth Estate mag dan wel met grote ogen naar het nieuwe informatietijdperk kijken (en de doodstrijd van traditionele mediagiganten zoals The Guardian, Der Spiegel en The New York Times voorzien van de nodige tragiek en pathos), het is vooral een menselijk – en trendy – drama.

Alles draait rond de relatie tussen Berg en Assange, gelijkgestelde zielen die verbonden zijn door een gemeenschappelijk doel (“privacy voor individuen, transparantie voor instelling en veiligheid voor klokkenluiders”) en die enkel van mening verschillen over de ethische implicaties van het releasen van onbewerkte geheime informatie die mogelijk levens in gevaar brengt.

Meningsverschillen die leiden tot een clash. Een botsing van idealen, van persoonlijkheden en vooral ook van nauwe, trouwe vrienden. De confrontatie tussen Berg en Assange heeft ook wat van een strijd tussen geliefden en er is ook een amper verhulde seksuele onderstroom in het spel (Assange ontmoet overigens zelfs Bergs ouders en dat loopt slecht af).

Maar Condon maakt er ook een strijd tussen idealen van. Voor Assange is het lanceren van niet-geredigeerd materiaal heilig (“editing expresses bias”), voor Berg is het roekeloos.

Een vervormde spiegel

Doordat het boek van Berg is invalshoek diende, is het evenwicht hier helaas wat zoek. We zien vooral het portret van Assange door de ogen van Berg. Het beeld dat zo verschijnt, is dat van een megalomaan die niemand vetrouwt, praat als een sekteleider (“we hebben ideeën en betrokkenheid nodig om de wereld te veranderen”, “we hebben nood aan mensen die bereid zijn risico’s te nemen”), manipulatief te werk gaat en uiteindelijk zijn ego laat primeren.

Kortom, het beeld van een idealist die ontspoord is. Een beeld dat niet zo ver ligt van de ‘gevaarlijke gek’ waar vooral de Amerikanen Assange willen laten voor doorgaan. Door Berg een traan te laten wegpinken op het moment dat hij de drop box van WikiLeaks om zeep helpt (een bijna romantische symbolische ‘noodzakelijke’ broedermoord) en de menselijkheid van Assanges Amerikaanse opponenten te onderstrepen (een diplomate die een zucht van verlichting slaakt wanneer een informant veilig over de Libische grens geraakt), komt Condon gevaarlijk dicht bij een karaktermoord.

Assange lijkt een gevallen held, een man die door zijn eigen ego richting afgrond marcheert. “Hij veranderde de wereld, maar dan ging het plots om zichzelf”, orakelt de goeroe van The Guardian terwijl Berg onthult dat het witte haar van Assange (die verschillende melodramatische verklaringen geeft voor waarom zijn haar wit is geworden) gekleurd is. Vals dus. Wat WikiLeaks ten stelligste ontkent.

Anderzijds benadrukt Condon ook dat perceptie een wapen is dat tegenstanders gebruiken in hun strijd tegen Assange. “Wanneer we kunnen bewijzen dat hij bloed aan zijn handen heeft, is het gedaan met Assange”, zeggen de Amerikaanse geheime diensten.

En Condon mag dan wel de mist ingaan wanneer hij het internet visueel wil symboliseren via een nooit eindigend spiegellandschap van PC’s en laptops of wanneer hij op David Lynchachtige wijze de innerlijke demonen van Berg tracht te visualiseren, aan het slot van zijn film neemt hij op een behendige manier afstand van zijn eigen fictie.

Dat doet hij door Berg nadrukkelijk in de camera te doen kijken en de onderzoeksjournalistiek van The Guardian even nadrukkelijk een geloofsbelijdenis te laten afsteken: “Tirannen moeten zich ervan bewust zijn dat wij de macht hebben om de informatie op te eisen die hen op een dag zal verdrijven”.

Maar ook door in een interview Assange te laten afrekenen met The Fifth Estate (“die anti-WIkiLeaks film gebaseerd op twee slechte boeken”) en een oproep te lanceren: “Wanneer je de waarheid wil kennen, zal je zelf moeten zoeken. Het gaat over jou, en een beetje over mij”. Een knipoog, maar ook een boodschap: dit is maar een film, ga zelf op zoek naar de informatie die je kan leiden tot conclusies. Tot inzichten. Tot de waarheid.

Oordeel zelf

The Fifth Estate mag dan niet de ultieme WikiLeaks-film zijn, het is een interessante mislukking. Een film met ideeën en dat is erg zeldzaam in commerciële producties. “Ik wou de limieten van het vertellen van de waarheid onderzoeken”, zei Bill Condon toen hij de film voorstelde tijdens het festival van Toronto, “wanneer is een leugen te belangrijk om niet onthuld te worden en wanneer was het cruciaal dat je er niet van droomt dit te doen”.

Objectief is de film echter niet. “As WikiLeaks was never consulted about the Dreamworks/Disney film on us, we’ve given our advice for free: It’s bad”, lezen we op de site van Assange, samen met de minder bombastische en meer pertinente opmerking dat de film niet in een historisch vacuüm opduikt, maar in de context van juridische aanklachten tegen WikiLeaks en “een massieve propaganda-aanval” op Julian Assange.

Het is duidelijk dat Assange de film haat, maar zo erg is The FIfth Estate nu ook weer niet. Het is een wat ambivalente film die slaat en zalft en uiteindelijk met een bizarre pirouette uitpakt en de kijker de geserveerde fictie in vraag laat stellen. Vanaf eind november oordeelt u daarover zelf in de Belgische zalen.