Tijdens Film Fest Gent in oktober liep de film onder de titel waarmee hij in Cannes furore maakte: Boy from Heaven. Een poëtische, mysterieuze filmtitel die de Franse distributeur onvoldoende wervend vond. In samenspraak met regisseur-scenarist-producent Saleh werd het Caïro Conspiracy. Wie daardoor een actiefilm vol gewelddadige confrontaties en sinistere complotten verwacht zal teleurgesteld zijn, maar de nieuwste van de maker van The Nile Hilton is wèl een intense, spirituele thriller.
Macht en de Arabische lente
De Zweeds-Egyptische cineast Tarik Saleh (° 1972) had al een stevige reputatie opgebouwd met de Guantanamo documentaire Gitmo (2005), de dystopische animatiefilm Metropia (2009) en de Zweedse misdaadthriller Tommy (2014) toen hij definitief doorbrak met zijn eerste Arabische film, The Nile Hilton Incident (2017). Een mysterieus moordverhaal dat, tegen de achtergrond van de Arabische lente, duistere machtsstructuren blootlegt.
The Nile Hilton Incident van Tarik Saleh.
Een verhaal met een hoog ‘waargebeurd’ gehalte want er wordt gerefereerd aan de moord op Suzanne Tamim, een bekende Libanese popster. De zaak werd een politieke splijtzwam toen de (door het slachtoffer gedumpte) Egyptische zakenman Hisham Talaat Moustafa de hoofdverdachte bleek. Dat lag gevoelig omdat de man niet alleen een van de rijkste Egyptenaren was, hij had ook een parlementair mandaat en behoorde tot president Mubaraks intimi. Het resultaat: spanningen, doofpotoperaties en een chaotisch onderzoek.
Tragedie en moraliteit
The Nile Hilton Incident is zowel een donkere tragedie als een hoopvol drama. De hoop schuilt in het verzet van de burgers. Maar ook in het morele centrum waar zij zich kunnen aan vastklampen. Met name een ‘gekke’ agent die eigenlijk een gek geworden wereld een spiegel voorhoudt. Caïro Conspiracy (2022) is even somber, maar opnieuw duiken moraliteit en hoop op in een aanvankelijk ondoorgrondelijk universum, de theologische faculteit van de Al-Azhar-universiteit.
We volgen een visserszoon die als eerste van zijn familie toegelaten wordt tot de Al-Azhar universiteit in Caïro, zowat de belangrijkste religieuze autoriteiten van de soennitische wereld. Wanneer de grootimam sterft wordt de aanvankelijk naïeve Adam gerekruteerd door de inlichtingendienst om als spion te berichten over de machtsstrijd tussen gematigde en fundamentalistische strekkingen binnen de universiteit.
Zo geraakt hij verwikkeld in politieke en religieuze intriges. Resultaat is een even spannende als ontluisterende thriller met reflecties over macht, autoriteit, geloof en kennis. “Macht is een tweesnijdend zwaard, je kan je eigen hand snijden” horen we. We spraken met de regisseur-scenarist in Gent over macht maar ook over kennis, genre cinema en cliché denken.
Caïro Conspiracy van Tarik Saleh.
Politieke genrefilm
Net zoals The Nile Hilton kan je Caïro Conspiracy omschrijven als een politieke genrefilm waarbij een moordverhaal de aanzet blijkt voor een karakterstudie.
Tarik Saleh: “Klopt. Ik hou ervan wanneer een verhaal worstelt met zichzelf, zoals de protagonist worstelt met zichzelf. Ik heb Caïro Conspiracy ontwikkeld als een coming-of-age-film maar het is ook een spionagethriller. Wat betreft filmgenres ben ik een purist maar ook een grote fan van Wong Kar-Wai. Wanneer je de plot uit diens In the mood for love of 2046 haalt kom je uit bij een liefdesverhaal. Een ongelukkig liefdesverhaal. Wanneer je deze films wil begrijpen moet je kijken naar de weakness of the heart, de zwakte van het hart, de emoties. De personages kunnen niet helder kijken omwille van liefde.
Caïro Conspiracy combineert verschillende genre elementen maar het thema is autoriteit. Autoriteit op een heel persoonlijk vlak. Verbonden met de vraag of je je geloof kan controleren of niet. En of je al dan niet autoriteit hebt over je eigen leven. Daar gaat het voor mij over. De spanning tussen de filmgenres, de strijd tussen coming-of-age en spionage is ook de strijd tussen realiteit en fictie.
Tijdens het schrijven van mijn scenario was ik bezig met zowel een verzonnen verhaal als met de werkelijkheid. Ik stelde me vragen als ‘hoe werkt een instituut als de Al-Azhar universiteit?’, ‘wat zou er gebeuren met iemand als Adam?’, ‘welke rol spelen inlichtingendiensten?’. Op dramatisch vlak creëert dat soms problemen maar het is ook interessant. Door deze spanning komt de film immers tot leven.”
Caïro Conspiracy van Tarik Saleh.
Morele personages
Kolonel Ibrahim herinnert aan de politiechef in The Nile Hilton Incident. Iemand die koel en cynisch oogt maar zich uiteindelijk ontpopt tot een moreel personage.
“In Caïro Conspiracy gaat het, meer dan in The Nile Hilton Incident, om een man die zijn geloof kwijt is geraakt en die iemand ontmoet met een sterk geloof. In zekere zin ontneemt Ibrahim de jongen zijn geloof terwijl hij zelf zijn eigen geloof herwint. Eigenlijk identificeer ik me met de kolonel. Ik ben nu vijftig, een kind van de industriële revolutie, misschien de laatste van die generatie. Ik heb het gevoel dat het een hele nieuwe wereld is geworden.
Dat gevoel heeft Ibrahim ook. Hij merkt dat alles rondom hem verandert. Oud zijn is alles zien veranderen en die verandering niet aanvaarden, stellen dat het vroeger beter was. Mensen aanvaarden verandering moeilijk en gaan snel denken dat het vroeger beter was. De kolonel weet dat alles rond hem verandert, zeker het instituut waar hij werkt, de veiligheidsdienst. Ik zie hem als iemand die door de Roemeense Securitate is opgeleid terwijl zijn baas getraind is door de CIA. Zij hebben verschillende filosofieën. Dat frustreert Ibrahim en hij weet dat dit zijn last hurrah is, zijn afscheidsactie.
Daarom wil Ibrahim het op zijn manier doen. Als een schaakspel op lange termijn waarbij Adam fungeert als koninginnenstuk. Maar zijn chef merkt dat Ibrahim sympathie krijgt voor de spion en dat is natuurlijk een zwakte. Wanneer hem duidelijk gemaakt wordt dat het tijd is om het koninginnenstuk op te offeren, kan hij dat niet. Hij is bereid alles te wagen. Het verrast hem niet wanneer hij opgepakt wordt. Maar het verbaast hem wel dat ze de jongen gevonden hebben. Dat breekt hem. Ibrahim kan leven met zijn eigen lot maar Adam verdient dit niet volgens hem.”
Caïro Conspiracy van Tarik Saleh.
Het epicentrum van kennis en macht
Waarom koos u voor Al-Azhar als locatie?
“Mijn grootvader ging naar de Al-Azhar universiteit, een van de belangrijkste religieuze instellingen binnen de islamitische wereld. Dus ik was goed op de hoogte van de plaats en de verhalen die ermee verbonden zijn. Het project startte als een spel: kon ik op die locatie een verhaal verzinnen dat draait rond het conflict tussen wereldse en religieuze macht? Dan ging ik nadenken over mijn grootouders. Zij waren de eersten in hun familie die een opleiding kregen. Hoe begonnen ze hieraan?
Naarmate ik hier meer over nadacht, realiseerde ik me dat ze met onschuld van start gingen. Natuurlijk is de locatie fascinerend maar vooral de interactie met en de evolutie van de studenten interesseerde me. Want via mensen kom je bij historiek. Egypte is een heel oud land. Zo’n 6000 jaar geleden botsten hogepriesters al met de farao. Met farao’s die zich te zeer wilden laten gelden liep het vaak fout af. Hun naam verdween uit de geschiedenis. Ook in hedendaagse beschavingen spelen dergelijke conflicten.”
Caïro Conspiracy van Tarik Saleh.
Doolhof en schaakspel
Via de confrontatie van verschillende werelden komen we ook uit bij macht. Het labyrintisch grondplan van de universiteit wekt de indruk dat we kijken naar een soort schaakspel, een spel dat via bewegingen spelers test en macht demonstreert.
“Absoluut. Al-Azhar werd in de 10de eeuw opgericht door sjiieten maar werd vrij snel soennitisch. Wat soennitische moslims gemeen hebben met de protestanten is dat ze beiden geen autoriteit aanvaarden. Er is geen ruimte voor een paus omdat niemand geacht wordt boven God te staan. Het is God en dan gewoon wij. Hoe oefen je macht uit in een dergelijk systeem? Via de geest. Kennis is macht.
De universiteit is een machtige instelling omdat ze kennis verzamelt. Er is niets heilig aan de sjeik die door de andere verkozen wordt als grootimam maar hij wordt beschouwd als de man met de grootste kennis, de grootste wijsheid van Al-Azhar. Zijn aanbevelingen worden als de meest waardevolle beschouwd. Dat geeft hem een informele macht. Door mijn afkomst (n.v.d.a. Tarik Saleh is geboren in Stockholm, zijn vader is Egyptenaar en zijn moeder Zweedse) heb ik affiniteit met dat informele aspect.
Caïro Conspiracy van Tarik Saleh.
Want ook in Zweden werkt het zo, aanbevelingen zijn krachtiger dan regels. Je sluit eigenlijk een soort sociaal contract af en wanneer je het daar niet mee eens ben, hoor je niet bij ons. Tijdens Covid begreep de rest van Europa niet waarom Zweden niet ‘strenger’ optrad. Maar zeggen ‘we raden je aan om niet buiten te gaan wanneer je ziek bent’ is krachtiger dan je verbieden buiten te gaan. Want wanneer je ondanks de aanbeveling toch buiten gaat, plaats je je eigenlijk buiten de samenleving. In Zweden stierven naast oude en verzwakte mensen ook veel immigranten omdat ze de code die met de boodschap verbonden was niet begrepen. Bedankt voor de aanbeveling, we doen iets anders zeiden ze.
In soennitische Islam werkt het ook zo. Wanneer we iets aanbevelen mag je doen wat je wil maar word je wel verondersteld te luisteren. Deze problematiek is verweven in de plot van Caïro Conspiracy. Zo is er sjeik Beblawi met zijn geheim huwelijk, een gegeven dat geïnspireerd is op een gekend schandaal in de Zweedse Nobelprijzen academie dat losbarstte toen ik aan het scenario schreef, en de invloed die dat heeft op een institutie.
Magische plekken
Instituten zoals de Zweedse academie en de Egyptische universiteit zijn magische plekken en de discussie die bij dergelijke incidenten losbarst gaat in twee richtingen. Eén, wij zijn een magisch instituut en verontschuldigen ons nooit. Twee, we moeten evolueren en veranderen. Dat zijn ook de twee stromingen die botsen wanneer de positie van de sjeik ter sprake komt.”
Caïro Conspiracy van Tarik Saleh.
Fictie en realiteit ontmoeten elkaar.
“Het fictie element van Caïro Conspiracy is dat het instituut bedreigd wordt door de staatsveiligheid. Die strijd tussen religieuze en wereldse macht duurt nu al zo’n vijf jaar. Maar het echte gevaar schuilt elders. In de opkomst van televisie. Met televisie kwamen tv-predikanten en kregen mediagenieke figuren en tv-persoonlijkheden meer autoriteit dan imams die steunden op kennis.
Daarna kwam Internet en de YouTube imams. Plots had je iemand die in een kelder in Brussel of Brooklyn zit en 30 miljoen volgers heeft. Daarmee kan je niet in competitie gaan. Het leidt tot oppervlakkigheid op grote schaal. Een instituut als de Al-Azhar universiteit wordt dus vooral bedreigd door grote distributievormen.”
Duel
Het woordduel tussen Adam en de blinde imam wordt beslecht met kennis en argumenten.
“Al wat de jongen wou was onderwijs. Adam wou studeren en het is een triomf dat hij uiteindelijk afstudeert. Maar onder welke omstandigheden gebeurt dit? Welke prijs betaalt hij hiervoor? In mijn research gesprekken met een imam vroeg ik ‘wanneer God lustgevoelens gecreëerd heeft, waarom straft hij ons dan om deze gevoelens te hebben?’ Hij zei ‘zo moet je het niet benaderen. Lust is neutraal, het is zoals vuur. Het is niet goed of slecht. Maar je kan je verbranden aan vuur en het kan je huis afbranden. Religie is de regels die het vuur omringen.’
Caïro Conspiracy van Tarik Saleh.
Dat is een interessante kijk en die heb ik in Caïro Conspiracy verwerkt. Adam zegt ‘je wil het door God bepaalde lot veranderen’ en de imam reageert met ‘ik geloof in Gods vertrouwen in de lotsbestemming’, wat betekent ‘het maakt niet uit wat je doet, it’s still Gods destiny.’ Je kan je alle bochten wringen maar je zal uiteindelijk worden wat God wou dat je zou worden. De interpretatie van de imam is ‘mijn intentie is de waarheid bloot te leggen, daarom loog ik’. Adam repliceert: ‘dat zeg je, maar ik doorzie je. Je bent kwaad.’
Ik weet dat het een controversiële visie is, maar voor mij is dat verbonden met het feit dat wanneer een profeet sterft, zijn volgelingen dat niet kunnen aanvaarden. Het katholieke geloof loste dat op met de verrijzenis. In islam is dat geen optie omdat de profeet een mens is, geen zoon van God. De imam in Caïro Conspiracy kan de dood van de student niet aanvaarden en reageert daarom emotioneel.
Op een bepaald moment had ik in het scenario de zin ‘wat je ook doet sjeik, je zal hem nooit meer tot leven wekken’. Een uitleg voor een westers publiek van wat er aan de hand is. Moslims zeggen vaak dat ze een ‘ware gelovige’ herkennen aan zijn vermogen om de dood te aanvaarden. En het vermogen om slechte ervaringen te aanvaarden omwille van het idee dat God andere plannen heeft met jou.”
Caïro Conspiracy van Tarik Saleh.
Politieke cinema
Zie je Caïro Conspiracy als een politieke film?
“Niet echt. Ik beschouw mezelf ook niet als een politiek filmmaker. Ik ben niet iemand met een scherp politiek inzicht, daarvoor zit ik er te vaak naast. Maar ik hoop wel dat Caïro Conspiracy helpt om het oppervlakkige en vaak negatieve beeld van de islam in westerse media bij te stellen. De islam wordt geassocieerd met gevaar en dreiging terwijl het met de kennis van de islamitische wereld nogal triest gesteld is.
De dominante media versterken het cliché denken en de simplistische beelden i.p.v. de kennis te vergroten. Het is toch te gek voor woorden dat voor meer dan een miljard soennitische moslims de grootimam van Al-Azhar een belangrijk figuur is maar dat hij voor het Westen een grote onbekende blijft. Onwetendheid is een gevaar, nièt de islam. Met Caïro Conspiracy wil ik tegengewicht bieden en tegelijk het belang van kennis onderstrepen. Het Westen is té gebiologeerd door macht.”
Gent, 19 oktober 2022
Caïro Conspiracy van Tarik Saleh.
CAÏRO CONSPIRACY (BOY FROM HEAVEN) van Tarik Saleh. Zweden/Frankrijk/Finland/Denemarken, 2022, 126’. Met Tawfeek Barhom, Fares Fares, Mohammad Bakri. Scenario Tarik Saleh. Muziek Krister Linder. Fotografie Pierre Aim. Montage Theis Schmidt. Production Design Roger Rosenberg. Distributie Cinéart.
Te bekijken op dvd, release Cinéart.
Online te zien via Sooner, Apple TV, Google Play en YouTube.
Caïro Conspiracy van Tarik Saleh.
