In het departement Alta Verapaz in het noorden van Guatemala zijn multinationals bezig met de bouw van de hydro-elektrische centrales Oxec en Oxec II, op de rivier Cahabón. De bedrijven vernietigen door hun werkzaamheden het milieu en de habitat van de lokale q’eqchi’ bevolking. Bovendien leiden ze de rivieren om. Het water is onontbeerlijk voor de bewoners van de streek om te vissen, zich te baden, hun kleren te wassen en hun velden te irrigeren.

Door de omlegging van het water komen de dorpjes in grote problemen. Een van de eigenaars van de bedrijven is de  Spanjaard Florentino Pérez, tevens voorzitter van voetbalclub Real Madrid. Een paar jaar geleden sloot Greenpeace – Afdeling Spanje het water in het hoofdkantoor in Madrid gedurende enkele uren af om het personeel te laten voelen wat dat betekent te moeten leven met tekort aan water.

Deel van stuwdam. Foto: CIM (Centro de Medios Independientes)

De lokale bevolking zelf kon niet lijdzaam toekijken. Bernardo Caal Xol, een inheemse gemeenschapsleider, ging samen met de inwoners de strijd aan tegen de bouw van de stuwdammen. De internationale verplichting op basis van Overeenkomst 169 van de Internationale Arbeidsorganisatie (IAO) werd door de bouwbedrijven niet nagekomen. De lokale bevolking werd met andere woorden niet voorafgaand geïnformeerd noch geraadpleegd.

Buitenlandse bedrijven, samen met de regering, rechtvaardigen hun optreden met de smoes dat zij, ondanks hun impact op de natuur en de druk op de habitat van de bevolking, toch de ontwikkeling van de bewoners en het land vooruithelpen. De werkelijkheid is anders. De lokale bevolking leeft veelal zonder elektriciteit, want de opgeleverde energie wordt uitgevoerd naar Mexico, Costa Rica en de overige omliggende Centraal-Amerikaanse landen.

Achter de tralies

In januari 2018 werd Bernardo Caal Xol gearresteerd, na een lastercampagne en verschillende aanvallen van intimidatie. Hij werd in voorhechtenis genomen. Op 9 november werd hij uiteindelijk veroordeeld tot een gevangenisstraf van zeven jaar en vier maanden, zogenaamd voor ‘illegale aanhoudingen’ en ‘diefstal met geweld.’

Deze beschuldigingen houden verband met protesten in oktober 2015. Werknemers van een onderaannemer die de bouwwerken van de waterkrachtcentrale uitvoert, beweren dat ze werden vastgehouden en beroofd door lokale inwoners van de gemeenschap, onder leiding van Bernardo Caal Xol. Duidelijke bewijzen voor de aantijgingen zijn er niet.

Victoria Tauli-Corpuz. UN Photo

Victoria Tauli-Corpuz, VN-Speciale Rapporteur voor de Rechten van Inheemse Volkeren, ontmoette Bernardo Caal in de gevangenis. Na haar officieel bezoek aan Guatemala drukte ze haar grote bezorgdheid uit over het misbruik van strafrechtelijke procedures tegen inheemsen die hun grond en natuurlijke rijkdommen beschermen. “In de meerderheid van de conflicten is de onderliggende reden het onzekere grondbezit van inheemse gemeenschappen”, aldus de VN-Rapporteur.

Ook een delegatie van Europarlementsleden die eind oktober 2018 het land bezocht, bracht de zaak van Bernardo Caal Xol onder de aandacht. De internationale belangstelling voor de case kon zijn veroordeling tot meer dan 7 jaar  gevangenisstraf echter niet tegenhouden.

Gelauwerd in België

Op 19 oktober 2019 ontving Bernardo de 4de QuetzalPrijs van de vzw Guatebelga. Vanwege zijn gevangenschap was het zijn zus María Josefina Caal Xol die naar België kwam om de prijs in ontvangst te nemen. Ze verbleef een week in het land en legde verschillende bezoeken af, onder meer aan het Ministerie van Buitenlandse Zaken en de Europese Dienst voor Extern Optreden (EEAS = Buitenlandse Zaken van de Europese Unie) in Brussel.

Na dat bezoek beloofde de Steungroep ‘Solidair met Guatemala’ zich voluit achter de zaak van Bernardo te zetten. Sindsdien hebben zij permanent de evolutie opgevolgd en daar waar mogelijk, acties ondernomen om zijn zaak vooruit te helpen.

‘Solidair met Guatemala’ is een lidorganisatie van EU-LAT Network. Het secretariaat van dit netwerk is gevestigd in een kantoor van 11.1.11 in Brussel. Het is een door de EU erkende instantie en omvat een veertigtal organisaties en bewegingen uit twaalf lidstaten, die zich inzetten voor de omvorming van het Europese beleid ten aanzien van Latijns-Amerika op het gebied van politieke dialoog, samenwerking en handel. Het netwerk beoogt concreet een participatief Europees beleid, met een genderperspectief, de volledige eerbiediging van de mensenrechten, de democratisering en de duurzame ontwikkeling in Latijns-Amerika.

Begin november 2019, tijdens de tweede algemene vergadering van 2019, namen wij contact op met enkele aanwezigen met de bedoeling opvolging te geven aan de afspraken die de Europese Dienst voor Extern Optreden (EEAS) tijdens ons bezoek met Maria Josefina gemaakt hadden. We spraken af om EEAS nog eens aan de mouw te trekken. Daarop contacteerden we een van de functionarissen die ons toen te woord stond. We benadrukten vooral het feit dat de behandeling van het verzoek door de verdediging van Bernardo om in beroep te gaan reeds tweemaal uitgesteld werd. Het antwoord was dat de Permanente Delegatie van de Europese Unie gestationeerd in Guatemala de zaak van dichtbij opvolgt.

Bondgenoten er bijhalen

Elk jaar, op 10 december, wordt overal ter wereld de ‘Dag van de Mensenrechten’ onder de aandacht gebracht, de datum waarop in 1948 door de VN de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens werd uitgevaardigd. Elk jaar speelt  de koepelorganisatie ‘Stop The Killlings – De verdedigers verdedigen’ daarop in. Dit is een koepel van tientallen Belgische vakbonden, NGO’s, bewegingen en solidariteitscomités. Reeds vele jaren is ‘Solidair met Guatemala’ actief lid van deze koepel. Tot voor een paar jaren zaten we ‘live’ in de kerngroep, nu digitaal.

We hoefden niet lang te zoeken om een ‘defender’ te kiezen. Tijdens de actie in Gent in december 2019 schoven we Bernardo Caal Xol naar voor.

‘Solidair met Guatemala’ is ook een lidorganisatie van het ‘Europees netwerk van Oscar Romero comités.’ Op 6 juni 2020, ter gelegenheid van de trimestriële digitale bijeenkomst stelden we voor een collectieve actie op touw te zetten. We spraken af om twee brieven op te stellen. Een eerste is gericht aan Bernardo om hem onze solidariteit te betuigen. En een tweede werd gericht tot het Openbaar Ministerie van Guatemala, met kopie aan de directeur van de gevangenis in Cobán. We verzochten daarin zijn rechtszaak vooruit te helpen en vroegen meer bescherming voor hem en andere opgesloten verdedigers van de mensenrechten, wat extra nodig was gezien de pandemie. Ondertussen namen we  contact op met de advocaten van Bernardo.

Begin juli namen we ook contact op met Amnesty International Vlaanderen. De bal ging toen aan het rollen. Amnesty International was van zijn kant reeds bezig met deze zaak. Op 17 juli verklaarde Amnesty International Bernardo Caal Xol tot “prisionero de conciencia,” (gewetensgevangene). ‘Na het strafrechtelijk dossier geopend tegen Bernardo Caal herzien te hebben is het duidelijk dat er geen bewijs bestaat voor de delicten waarvan hij beschuldigd wordt,’ meldde Erika Guevara Rosas, directeur voor de Amerika’s van Amnistía Internacional

Eind juli slaagden we erin met de ‘Werkgroep Mensenrechtenverdedigers’ (bestaande uit enkele lidorganisaties van EU-LAT Network) de situatie in Cahabón, de rol van de multinationals en de weerstand van de bevolking op te nemen als een caso emblemático, (= een typische, symbolische zaak die staat voor vele andere).

Slachtoffer van een cynisch spel

Bernardo Caal Xol is duidelijk een speelbal van de gecombineerde macht van multinationals en de lokale rechtspleging van Cobán. Op 28 juli waren enkele herhaaldelijk uitgestelde rechtszittingen voorzien, maar op 30 juli stuurde de advocaat van de verdediging ons de volgende boodschap:

“Spijtig genoeg werden de rechtszittingen opgeschort, voor de vijfde keer reeds. De argumenten luidden dat de leeftijd van de magistraten in relatie met Covid-19 de beslissende factor was. Opnieuw werd alles uitgesteld. Nu tot 24 augustus. We zijn aan het beraadslagen om een serie wettelijke acties en beleidslijnen naar de media op touw te zetten.”

Ondertussen startte A.I. Vlaanderen een actie op 11 augustus 2020.

Slecht nieuws van de advocaat!!!

Op 7 september was alweer een hoorzitting in beroep gepland. Die ging effectief door, maar ‘s anderendaags meldde de advocaat van de verdediging  ons het volgende:

“De uitspraak verzwaarde nog de straf. In plaats van de uitspraak van eerste instantie te behouden, hebben ze haar nog strenger gemaakt. Die legde hem een straf op van 6 jaar, voor de misdaad van ‘bezwarende wederrechtelijke toe-eigening.’ En 1 jaar en 4 maanden gevangenis voor de misdaad van ‘illegale detentie.’ Maar deze laatste met mogelijkheid tot omzetting van straf (conmutable). De magistraten van het tribunaal hebben de straf tot ‘onomkeerbaar’ verklaard (incomutable). Nu zal hij de volle 7 jaar en 4 maanden moeten uitzitten.  Dat is de situatie van Bernardo. De juridische strijd gaat door.”

Bernardo en CONVIDA-20

Het internationaal netwerk van Oscar Romero Comités (SICSAL International) sprak met andere instanties af om een breed netwerk te vormen voor solidariteit met Latijns-Amerika, met de bedoeling het ‘postpandemie’ tijdperk voor onszelf en de wereld van de solidariteit met Latijns-Amerika voor te bereiden. ‘Solidair met Guatemala’ sloot zich aan bij Werkgroep 5: Inheemse volkeren.

Een van de eerste intensieve uitdagingen van de werkgroep bestond erin eind augustus 2020 een radioprogramma in elkaar te boksen voor radiozender SICSAL in Bogotá, Colombia. Er kwamen inheemse getuigenissen aan bod uit Peru, Colombia, Mexico, Chili, Ecuador, Haïti, Honduras en Guatemala. We zorgden voor de getuigenis van Bernardo.

Antwoord van de advocaat op de vraag ‘hoe verder?’

Halfweg oktober kregen we opnieuw een bericht van zijn advocaat: ‘Wat we vandaag nodig hebben is een amicus curiae die zich richt tot de Strafrechtelijke Kamer; de organisaties die jullie samenbrengen, het zou goed zijn als jullie die weg willen inslaan. Ik wacht op het antwoord.’

Rond half november startten we met een groep, bestaande uit de advocaat van de verdediging, de echtgenote van Bernardo en enkele Guatemalteekse en Europese mensenrechtenorganisaties waaronder ‘Solidair met Guatemala.’

Jaarlijkse Actie – Defend the Defenders (tevoren: Stop the Killings-STK)

De voornaamste activiteiten eind 2020 bestonden erin een brief op te stellen gericht tot de Belgische ministers van  Binnenlandse en Buitenlandse Zaken en die van Ontwikkelingssamenwerking. Daarna werd de brief ook verzonden naar de respectieve ambassades van de landen die erin vermeld worden (Filippijnen, Guatemala, Colombia, Honduras en België). In opdracht stuurden we de brief op 15 december in het Spaans naar de Guatemalteekse ambassade, met toevoeging van een inleiding en een uitgebreider relaas over de Case die ons speciaal aanbelangt: Bernardo Caal Xol.

Op 18 december formuleerden we concreet de doelstellingen van een ‘Amicus Curiae’. ‘Vriend van het Hof’ is een Latijnse term, die in de rechtspraak wordt gebruikt. Met deze term worden instanties of personen aangeduid, die geen partij zijn in een zaak, maar – gevraagd of ongevraagd – hun mening of advies aan een rechtbank (of een ander rechtscollege) uitbrengen over een zaak of een deel ervan.

We stelden vast dat er verschillende focussen zijn van waaruit we de problematiek van onwettelijk vasthouden van Bernardo konden benaderen. We onderzochten de mogelijkheid om verschillende ‘Amicus Curiae’ te formuleren, daarbij vertrekkend vanuit deze verschillende focussen en we benadrukten de noodzaak om zo spoedig mogelijk te beschikken over een basisdocument waarop dan een ‘Amicus Curiae’ kon geformuleerd worden.

Inmiddels kregen we dit bericht van Amnesty International Vlaanderen: “Aan Vlaamse zijde hebben we net geen 1000 handtekeningen gehaald voor de actie. Aan Franstalige kant (met sowieso veel meer actieve petitietekenaars) zitten ze al aan meer dan 10.000 handtekeningen. De focus van ons werk ligt nu tot eind december op de Schrijfmarathon. Daarna proberen we de case van Bernardo met nieuwe visuals (van ons internationaal secretariaat) weer onder de aandacht te brengen.”

Bericht aan de VN-Raad voor Mensenrechten

Op 22 februari 2021 startte de VN-Raad voor de Mensenrechten zijn 46ste Sessie. De Raad richt zich op de naleving van de verdragen voor de mensenrechten. Alle landen worden er beoordeeld, te beginnen met de landen die zitting hebben in de raad.

We repten ons om nog vóór de documenten in verband met de ‘Amicus Curiae’ twee berichten op te stellen. Dit initiatief viel bovendien samen met drie jaar opsluiting van Bernardo. Enerzijds een brief gericht tot de Raad voor de Mensenrechten van de VN. En een tweede met dezelfde inhoud, een ‘Publieke Mededeling’ gericht tot de publieke opinie en de media. Beide brieven werden voorgelegd om massaal ondertekend te worden door organisaties en individuen, vooral in Guatemala en gedeeltelijk in Europa. Resultaat van de actie op 2 maart: meer dan 330 steunbetuigingen.

Naderende hoorzitting

De advocaat berichtte ons dat hij een melding kreeg van het Hooggerechtshof. De voorziene hoorzitting werd gepland voor 5 april. Daardoor moesten de voorbereidingen van de documenten voor de ‘Amicus Curiae’ versneld klaargestoomd worden.

Afgifte van de documenten ‘Amicus Curiae’ met de 3 Titelbladen. Foto: Ad-Hoc Groep

We slaagden er op de valreep in om drie ‘Amicus Curiae’ opgesteld te krijgen voor die datum. Ze werden op 31 maart aan de Strafrechtelijke Kamer overhandigd door de advocaat van de verdediging, door zijn zuster María Josefina Caal Xol en familieleden. Bovendien was een talrijke groep solidaire personen aanwezig. Een eerste document richt zich specifiek op het juridische karakter van de zaak en werd ingediend door de befaamde Argentijnse jurist Alberto Binder, een zwaargewicht. Hij was technisch adviseur bij justitiële hervormingsprocessen in Argentinië, Chili, Bolivia, Paraguay, Ecuador, Venezuela, Honduras, El Salvador, Guatemala, de Dominicaanse Republiek en andere Latijns-Amerikaanse landen.

Het tweede document richtte zich eerder op het stelselmatig criminaliseren van verdedigers van de mensenrechten, onder andere in de zaak van Bernardo Caal Xol. Dit document  werd ondertekend, op enkele dagen tijd, door enkele belangrijke internationale organisaties.

Een derde ‘Amicus Curiae’ ging uit van een ethisch-theologische visie en onderbouwde de inbreng met de pauselijke encyclieken ‘Laudato Si’ en ‘Fratelli Tutti.’ Dit document werd ondertekend door de Guatemalteekse kardinaal Alvaro Ramazzini, bisschop van het diocees Huehuetenango, Leonardo Boff, Braziliaanse auteur en ecologisch theoloog en Marcia Mirana, Braziliaanse mensenrechtenverdediger.

Hoorzitting opnieuw uitgesteld

Op de bewuste 5de april bleek de hoorzitting andermaal uitgesteld.  Op 7 april kwamen we daarom opnieuw digitaal samen met de Ad-Hoc Groep. De advocaat legde ons uit wat hij denkt dat er gebeurd is. Een onderaannemingsbedrijf van OXEC diende een wraking in. Eigenlijk kan dat juridisch niet, de audiëntie was reeds gepland en toegestaan.

Heeft het bedrijf druk gezet op een of op de vier magistraten? De advocaat vroeg zich af waarom de magistraten wegvluchten van deze hoorzittingen? Wellicht omdat ze geen doorslaggevende argumenten hebben. Anderzijds bestaat de tactiek van het bedrijf en het gerecht in Cobán erin Bernardo zo lang mogelijk vast te houden.

De strijd gaat door.