Dreigende nieuwsberichten als zouden gsm’s en wifi-netwerken kanker kunnen veroorzaken volgen elkaar in sneltempo op. Bezorgde wetenschappers en beleidmakers waarschuwen dat ze mogelijke gezondheidsrisico’s niet kunnen uitsluiten en benadrukken dat meer onderzoek nodig is. Ook het IARC, een kankeragentschap onder de vleugels van de Wereldgezondsheidsorganisatie, lijkt die boodschap nu te onderschrijven en klasseerde gsm’s recentelijk uit voorzorg onder de categorie “mogelijk kankerverwekkend”.
Dat betekent dat het IARC niet kan uitsluiten dat gsm-straling kankerverwekkend is. Bewijzen dat iets niet bestaat, is nagenoeg onmogelijk. Op de lijst met ‘mogelijk’ kankerverwekkende stoffen prijken 250 substanties, waaronder koffie; op de lijst ‘waarschijnlijk niet’ slechts één. Nochtans is elke angst voor de straling afkomstig van draadloze communicatie ongegrond.
Waarom gsm’s (hoogstwaarschijnlijk) niet schadelijk zijn
De gezondheidseffecten van gsm-straling werden onderzocht in talloze studies, zowel door de industrie als door onafhankelijke onderzoekers. De overgrote meerderheid van deze studies wijst uit dat gsm-straling geen enkel meetbaar effect heeft op onze gezondheid. Studies die wel een effect wisten vast te stellen, vertonen veelal belangrijke methodologische beperkingen (bijvoorbeeld omdat ze gebaseerd zijn op zelfrapportatie) en zijn bijgevolg onbetrouwbaar.
Door de grote hoeveelheid onderzoek, kun je op statistische gronden sowieso verwachten dat een aantal studies een positief resultaat zullen opleveren, zelfs als gsm-straling volkomen veilig is. In de meeste studies wordt een significantiedrempel van 0.05 gehanteerd: dat wil zeggen dat, als je twintig studies uitvoert, er gemiddeld één zal zijn die minstens zo positief en significant is als je eigen studie, zelfs als je hypothese niet klopt.
Daarnaast moeten we ook rekening houden met het ‘file drawer’ effect: studies die niets opleveren, belanden sneller in de onderste lade van de onderzoekers, worden minder snel gepubliceerd, en hebben minder kans om opgepikt te worden door de media. In het alarmistische ‘Stralingsgevaar!’ – met uitroepteken – van Patrick Vanden Berghe is hun kans op vermelding quasi nihil.
Niet-ioniserende straling
Er zijn evenwel bijkomende en sterke redenen uit de biologie en de fysica om aan te nemen dat gsm-straling onschadelijk is. De straling afkomstig van gsm’s, wifi-netwerken en andere draadloze communicatie behoort immers tot het niet-ioniserende deel van het elektromagnetische spectrum, wat betekent dat de straling onvoldoende energie bezit om chemische verbindingen te breken. Mutaties in het DNA of de afbraak van proteïnen als gevolg van deze straling zijn bijgevolg uitgesloten.
Straling wordt pas krachtig genoeg om te ioniseren vanaf het ultraviolet-spectrum (net voorbij zichtbaar licht), vandaar dat zonlicht huidkanker kan veroorzaken. Niet-ioniserende straling daarentegen heeft enkel thermische effecten, die goed beschreven zijn in de kwantumfysica, één van de kroonstukken van de moderne wetenschappen. Lichaamswarmte betekent altijd meer moleculaire beweging: de moleculen in ons lichaam gaan een tikkeltje onstuimiger trillen dan ze reeds van nature doen. Een muts dragen, een sauna bezoeken of een kwartiertje joggen heeft precies hetzelfde effect, maar dan vele malen intenser. Een hoger vermogen (uitgedrukt in Watt) zorgt trouwens niet voor ionisering, die hangt enkel van de stralingsfrequentie (energie) af. Het is alsof je stenen over een rivier probeert te gooien die 100 meter breed is. Als je maar 10 meter ver kan gooien (energie), dan maakt het niet uit hoeveel stenen je gooit (vermogen).
Door de natuurlijke warmteregulerende mechanismen in ons lichaam wordt een temperatuurstijging meteen afgedreven en kan gsm-straling nooit accumuleren tot een niveau dat biologisch schadelijk is (dit in tegenstelling tot levenloos voedsel in een microgolfoven, dat overigens bestraald wordt met een vermogen dat duizend keer hoger ligt dan dat van een gsm-toestel). Er is dus geen reden om aan te nemen dat de niet-ioniserende straling, naast de tijdelijke thermische effecten, ook langdurige biologische effecten kan veroorzaken. Tegenstanders vrezen echter schade door andere, nog onbekende mechanismen.
Maar zoals reeds vermeld werd dergelijke schade nooit ondubbelzinnig vastgesteld, ondanks veelvuldig en duur onderzoek. Een schadelijk effect van gsm-straling, voor zover dat al biologisch plausibel is, kan niet anders dan bijzonder klein zijn. Om aan te tonen dat tabak kankerverwekkend is, heb je geen 10.000 mensen en 20 jaar onderzoek nodig. Het causaal verband is meteen duidelijk van zodra je erop begint te letten. Bij gsm-straling daarentegen is verwarring na ettelijke jaren nog altijd troef: de meeste onderzoeken leveren niets op, sommigen lijken een klein maar significant effect aan te tonen, meta-analyses zijn dubbelzinnig en worden betwist.
Niet-wetenschappelijke, onkritische rapporten
Geheel in contrast hiermee raadde de Raad van Europa (niet te verwarren met de organen van de Europese Unie, waarmee de Raad van Europa niets te zien heeft) in een resolutie van 27 mei 2011 aan gsm’s en Wi-Fi uit scholen te bannen uit voorzorg voor de gezondheidsrisico’s die met de technologieën verbonden zouden zijn. De resolutie was gebaseerd op een rapport van Jean Huss, lid van de Luxemburgse ecologische partij Les Verts, waarop nochtans sterke kritiek was geuit vanuit wetenschappelijke hoek. En terecht.
Dat is ook niet verwonderlijk: de Raad van Europa is geen wetenschappelijk, maar een politiek orgaan. Het rapport is zorgwekkend, niet omdat het de gevaren van gsm-straling aantoont, maar omdat het een pijnlijke illustratie is van wat er zoal kan foutlopen als politici zich met wetenschappelijke besluitvorming gaan bemoeien. Jean Huss komt aanzetten met lang achterhaalde studies uit de USSR over het gevaar van radargolven, het dubieuze onderzoek van Ulrich Warnke naar het schadelijke effect van radiogolven op bijenkolonies, en het onvermijdelijke Bio-Initiative rapport, een document dat in 2007 zonder peer review op het internet werd gezwierd door een los collectief van wetenschappers en onderzoekers. Ondertussen is het rapport door zowat elk onafhankelijk en wetenschappelijk expertpanel verworpen als misleidend en selectief, inclusief het EMF-NET van de Europese Commissie, wat Jean Huss in zijn rapport zorgvuldig nalaat te zeggen.
De ICNIRP, een internationaal gerespecteerde instantie die zich bezig houdt met de veiligheid van elektromagnetische straling, wordt door Huss weggewuifd als een “kleine NGO nabij München” en verdacht van allerlei onzalige banden met de telecom-industrie. Tekenend voor de objectiviteit van Huss is dat hij de uitspraken van de vertegenwoordigers van telecom-industrie, die voor dit rapport klaarblijkelijk gehoord werden, consequent afdoet als “emotioneel”, “geïrriteerd” en “passioneel”, zonder ooit hun argumenten weer te geven.
Dat is de klassieke cui bono vraag die alle andere overtroeft: de telecom-industrie zou er niet bij gebaat zijn indien gsm-straling schadelijke gezondheidseffecten teweeg zou brengen, dus al hun argumenten ter zake zijn bij voorbaat verdacht en maken deel uit van een complot. En schijnbaar onafhankelijke commissies zijn eigenlijk “overschaduwd door gelobby van de communicatiesector”, zoals Maarten Weyters op De Wereld Morgen schrijft. Maar wat als de industrie gelijk heeft? Het is niet omdat Rolex niet graag zou horen dat polshorloges kankerverwekkend zijn, dat ze kankerverwekkend zijn en dat Rolex een complot heeft opgezet om dat geheim te houden. Wie met dat soort argumenten afkomt, zoals Dhr. Huss tijdens zijn hoorzittingen, zal begrijpelijkerwijs enige “ergernis” opwekken.
Nocebo-effect
Daarnaast vermeldt Huss het elektrogevoeligheidssyndroom alsof het een erkende medische conditie is, terwijl dubbelblind onderzoek aantoont dat de symptomen het gevolg zijn van een nocebo-effect, de kwalijke tegenhanger van het placebo-effect. Mensen zijn bang dat een nieuwe gsm-mast schadelijk is, ze lezen de alarmerende onzin van Patrick Vanden Berghe (“kankerverwekkend, hersenvernielend, zelfs DNA-breuken veroorzakend”) en zijn talloze getuigenissen, en ze gaan daadwerkelijk bepaalde (veelal vage) symptomen ontwikkelen en toeschrijven aan straling. Daarmee ontkent men niet de symptomen, maar wel de oorzaak die men eraan toeschrijft. Onder gecontroleerde omstandigheden blijkt niemand in staat om op te maken of een gsm (of een gsm-mast) al dan niet straling uitzendt We dagen Patrick Vanden Berghe uit om met ons de proef op de som te nemen.
Gsm-straling vergelijken met “kogels uit een mitrailleur”, zoals Vanden Berghe doet, is pure bangmakerij en getuigt van een compleet gebrek aan wetenschappelijke kennis. Bij gsm-straling worden laag-frequente microgolfsignalen gemoduleerd op een microgolf met een relatief hogere frequentie, de zogenaamde draaggolf, om interferentie te voorkomen. Die lage golven ‘pulseren’ bij gsm inderdaad op een frequentie van 217 Hz. Fysisch en biologisch gezien is daar echter niks bijzonders aan. In plaats van onafgebroken straling, is er nu een onderbroken signaal, dat toelaat om meer informatie op een bepaalde golflengte te versturen (meerdere gebruikers). Men kan net zo goed beweren dat zonlicht op zich ongevaarlijk is, zolang men maar niet onder een bladerdek fietst, want dat wordt ‘gemitrailleerd’ door gepulseerde straling!
Sensatiezucht
In het huidige klimaat van sensatiezucht en stralingsangst heeft het rapport van de Raad van Europa al meer dan voldoende aandacht genoten. Verschillende media pakten ermee uit alsof het een wetenschappelijk rapport betrof, terwijl het op een puur politieke wijze tot stand is gekomen. Beleidsmakers moeten knopen doorhakken over de normen voor gsm-straling en de plaatsing van antennes, maar de besluitvorming over de biologische effecten van straling moeten ze aan wetenschappers overlaten.
In tegenstelling tot het rapport van de Raad van Europa, kunnen de nieuwe conclusies van de IARC wel gewicht in de schaal leggen. De laatste dagen probeerde Hermes Sanctorum van Groen! ons er evenwel van te overtuigen dat de WHO zich altijd zeer “voorzichtig” uitlaat, waardoor ze gezondheidsproblemen van gsm-straling ongetwijfeld nog onderschat.
Maar de voorzichtigheid van de WHO is een dubbelsnijdend zwaard: vanuit het voorzorgsprincipe waarmee Sanctorum en anderen hoog oplopen, zou het voor de WHO net ‘onvoorzichtig’ zijn om de schadelijke gevolgen van gsm-straling helemaal uit te sluiten. Wie zegt dat gsm’s heel misschien kanker veroorzaken, is ‘voorzichtiger’ dan wie dat uitsluit.
Stralingshysterie
De voorzichtigheid die de WHO aan de dag legt is begrijpelijk maar onnodig. Je kan maar bewijzen dat iets kankerverwekkend is, niet dat het dat niet is, zoals Luc Bonneux in De Standaard (4 juni) opmerkt. Wat de niet-ioniserende straling van gsm’s en Wi-Fi betreft, is er geen enkel plausibel mechanisme dat langdurige biologische effecten kan teweegbrengen, en geen enkel reproduceerbaar onderzoek dat zo’n effecten ondubbelzinnig aantoont.
Tussen de begrijpelijke voorzichtigheid van de WHO en ongefundeerde paranoia bestaat een dunne lijn. De onaflatende stroom aan onderzoeksgeld, dubieuze rapporten, kwalijke sensatiezucht en misbuik van het voorzorgsprincipe resulteren vandaag in een opbod aan stralingshysterie. In tegenstelling tot wat Vanden Berghe betoogt, is er net minder nood aan ongefundeerde angstverhalen over gsm-straling. Des te meer nood is er aan kritische, wetenschappelijk geïnformeerde berichtgeving.
Cliff Beeckman is licentiaat informatica en master in de wijsbegeerte. Maarten Boudry is als wetenschapsfilosoof verbonden aan de UGent.
