De befaamde neuroloog Steven Laureys van de Coma Science Group (Universiteit Luik) staat bekend als een topdokter met een stevige wetenschappelijke reputatie. Toch waagt hij zich op glad ijs omdat hij onderzoek voert over bijna-doodervaringen (BDE’s), voor de gevestigde wetenschap een non-issue. Door clubs van sceptici wordt Laureys zelfs van wetenschappelijke ketterij beschuldigd omdat hij die ‘nonsens’ zo serieus neemt. Wat staat er dan op het spel?

Steven Laureys kwam vorige week even in het nieuws naar aanleiding van de eerste resultaten van zijn verbazingwekkend onderzoek. Bijna-doodervaringen noemde hij een fascinerend fenomeen dat wetenschappelijk en medisch au sérieux moet worden genomen, net zoals fenomenen als dromen en hypnose.

En dat schiet sommigen in een verkeerd keelgat.

In de scherpe breuklijn tussen believers en non-believers neemt de Luikse top-neuroloog een vrij unieke positie in.

Wat zijn BDE’s eigenlijk? Ze worden gedefinieerd als ‘een geheel van indrukken tijdens een bijzondere bewustzijnstoestand die het gevolg is van een periode van klinisch dood zijn, een ernstige ziekte, een bijna fatale situatie of een stervensproces.’  Ze zijn universeel en van alle tijden.

Over het verschijnsel is al ontzettend veel gepubliceerd sinds de jaren 1970, vooral vanwege het toenemend aantal geslaagde reanimaties na hartstilstand dankzij de moderne technieken. 

Voorloper was de Amerikaanse psychiater en specialiste stervensbegeleiding Elisabeth Kübler-Ross, die het bekende beeld lanceerde van de vlinder die uit de kokon wegvliegt  als symbool van de ‘overgang’. Veel ophef maakte de internationale bestseller ‘Leven na dit leven’ van psychiater Raymond Moody (1974) met sensationele getuigenissen. BDE werd van toen af een controversieel thema op de grens van de wetenschap, dat voor de enen fascinerend – zelfs zingevend – is en voor anderen een bron van ergernis. 
De gevestigde wetenschap wou hier in elk geval niets van weten. Het was dan ook een provocatie toen in 2001 het vooraanstaande medisch tijdschrift The Lancet een artikel publiceerde waarin de Nederlandse arts Pim van Lommel en zijn team verslag uitbrachten over een onderzoek naar BDE’s bij mensen die vanwege een hartstilstand klinisch dood zijn geweest. Van Lommel beschreef daarin dat mensen hun lichaam van buiten kunnen waarnemen, emoties ervaren en zich feiten herinneren. En dat die ervaring niet het gevolg is van een medische, fysiologische of psychologische oorzaak. Een wetenschappelijk volkomen tegendraadse visie die hij uitwerkte in zijn bestseller ‘Eindeloos bewustzijn’.

In Vlaanderen wijdde Anja Opdebeeck in datzelfde jaar haar doctoraat criminologie (KU Leuven) aan de levensveranderende gevolgen die een BDE doorgaans blijkt te hebben op mensen die dat hebben meegemaakt. Daarover publiceerde ze het boek ‘Bijna Dood. Leven met bijna-doodervaringen’.

Het bleef jaren stil rond BDE-onderzoek, tot in november 2015 een boek verscheen waarin een prominente neurochirurg verslag uitbrengt over zijn eigen dramatische BDE.  Eben Alexander, een Harvard-hoogleraar, beschrijft daarin gedetailleerd hoe hij in coma viel als gevolg van bacteriële meningitis die zijn neocortex uitschakelde, het gedeelte van de hersenschors verantwoordelijk voor het bewustzijn. Toch kon hij zich alles herinneren… Van scepticus werd hij een believer.. Het magazine Newsweek wijdde een hele coverstory aan het verhaal. 

“Mijn ervaring toonde me dat de dood van het lichaam en het brein niet het einde betekenen van bewustzijn, maar dat menselijke ervaring verder gaat aan de overkant van het graf.”

Uiteraard werd zijn visie door zijn collega’s neurologen met verbijstering onthaald, maar dat belet hem niet zijn ‘blijde boodschap’ onvermoeibaar uit te dragen.

Massieve weerstand

Binnen de gevestigde wetenschap – en dus ook bij de mainstream wetenschapsjournalisten – stuiten deze onderzoeken en theorieën op scepsis en weerstand.

BDE-studies worden in verband gebracht met andere ‘pseudo-wetenschappen’ als parapsychologie en homeopathie.

Verenigingen als SKEPP en ‘De Maakbare Mens’ voeren daar al jarenlang een fanatieke strijd tegen in naam van de zuivere rationaliteit en vanuit de vrees voor een terugval in het obscurantisme van vóór de Verlichting.   

Het wantrouwen is volkomen begrijpelijk, want BDE’s lijken in te gaan tegen het wetenschappelijk dogma dat ons bewustzijn volledig wordt geproduceerd en bepaald door ons brein. Dat het bewustzijn niets meer is dan een erg complex computerprogramma. Wanneer de machine stopt, stopt het bewustzijn. Herinneringen van tijdens een hartstilstand kunnen dus niet, want zonder hersenactiviteit zijn bewuste ervaringen onmogelijk.

Voor de BDE-verhalen moeten dus andere verklaringen worden gezocht, zoals zuurstofgebrek in de hersenen, invloed van medicatie of psychische factoren zoals hallucinaties, doodsangst of droomachtige associaties.
Wat zeker ook bijdraagt tot de afkeer die het BDE-onderzoek in brede kring opwekt, is dat het voor sommigen een argument is om het wereldbeeld van de moderne wetenschap zelf in twijfel te trekken. Of om te gaan dwepen met een zelfgenoegzame, zweverige spiritualiteit – “de zwevende hemel”. En misschien ook uit angst dat de eigen overtuigingen niet zo onwankelbaar zijn als ze wel denken. 

Hoe dan ook, als gevolg van het stigma dat binnen de medische wereld op BDE rust, zijn patiënten op de intensive care vaak bang om hun verhalen over een bijna-doodervaring te vertellen omdat ze denken dat ze niet serieus zullen worden genomen.

Echter dan het leven zelf

Steven Laureys doet dat wél. Kan hij erin slagen een brug te slaan tussen de believers en de sceptici? Het zou een culturele revolutie zijn… Aan zijn openheid van geest zal het zeker niet liggen. Hij heeft trouwens ook geprobeerd om bij zichzelf BDE-achtige ervaringen op te wekken via bewustzijnsveranderende paddenstoelen en het zich laten rondslingeren in een centrifuge.

Twee jaar geleden lanceerde Laureys een oproep om BDE-ervaringen bij zijn team te melden. Intussen hebben ze al meer dan 450 getuigenissen verzameld, waarvan 90 procent positief.  Grote verrassing voor hem was dat de BDE voor de betrokkenen veel intenser en echter was dan reële ervaringen uit het leven zelf.

“De herinnering is krachtiger dan welke echte gebeurtenis ook.”

“Ik vind het echt fascinerend hoe een brein na zo’n hartstilstand, dat toch geen normale werking kent, zulke rijke ervaringen kan genereren en dat we dat eigenlijk nog onvoldoende begrijpen.”

Het verzamelen van de getuigenissen was de eerste fase in zijn onderzoek. Bedoeling is nu met behulp van moderne beeldvormingstechnieken – PET- en MRI-scanners – in het brein op zoek te gaan naar gebieden of neurologische processen die het BDE-mysterie kunnen verklaren. En: “Als zou blijken uit de gegevens dat een hypothese moet worden bijgestuurd, dan dient dat ook te gebeuren.”

Dat zo’n nieuwe hypothese zou kunnen leiden tot de theorie dat het bewustzijn het brein te boven gaat – het brein enkel als ‘hardware’ zoals Pim Van Lommel beweert? Zulke ‘paradigma-shift’ gaat Laureys natuurlijk veel te ver, hij houdt de voeten op de grond en bekijkt BDE’s als een gewone fysiologische activiteit. Alleen véél complexer dan eerst gedacht.

Het is zeker bewonderenswaardig dat Laureys zich intellectueel “op glad ijs” waagt, het wantrouwen van collega’s en sceptici durft te doorbreken en met open geest en veel respect de verhalen van mensen beluistert en ernstig neemt. Hij beoefent een ‘fenomenologische’ benadering van wetenschappelijk onderzoek: de fenomenen worden bestudeerd met empathie voor de persoon en oog voor de context, wat beter bij de realiteit aansluit dan het cerebrale positivisme met zijn abstracte data en statistieken – die dan nog vaak gemanipuleerd zijn.

*

Elke stap die gezet wordt om rond existentiële fenomenen die met leven en dood te maken hebben, zoals bij BDE duidelijk het geval is, een meer open en meer genuanceerde discussie mogelijk te maken, is een stap voorwaarts in het vermogen van onze samenleving om terreinen te exploreren die op slot zijn gezet door gevestigde belangen en fundamentalistische facties van diverse aard, niet het minst die van het sciëntisme.

Wat niet betekent dat we de definitieve antwoorden over het bewustzijn, laat staan over het leven na de dood, moeten verwachten van het hersenonderzoek van Steven Laureys en zijn collega’s. Ze zullen zeker belangrijke feiten onthullen en mechanismen blootleggen, maar wat die uiteindelijk betekenen voor ons mens- en wereldbeeld zal toch altijd een open kwestie blijven. Gelukkig maar.