Volgens woordvoerder Thulani Ngubane van de lokale politie van Rustenburg, een mijnstad op 120 km ten noordwesten van Johannesburg, zijn vorige week tussen de 350 en 400 mensen gearresteerd bij een van de zwaarste arbeidsconflicten in de recente Zuid-Afrikaanse geschiedenis. Zij worden beschuldigd van openbare geweldpleging, diefstal en heling, opzettelijke beschadiging van eigendommen en illegale samenscholing.

Woensdag zou er zelfs één dode zijn gevallen toen een woedende menigte een man aanviel, die als stakingsbreker zou zijn herkend, en hem schopte, uitkleedde en voor dood achterliet. Sommige bronnen ontkennen echter dat het slachtoffer is overleden.

Betoging tegen akkoord met mijnwerkersvakbond

Woensdag 15 februari betoogden eerst zo’n 5.000 mijnwerkers tégen het akkoord dat de National Union of Mineworkers (NUM), de grootste mijnwerkersvakbond van Zuid-Afrika, eerder had weten te bereiken met de mijndirectie over het aanslepende conflict waarbij eind januari zelfs 17.200 werknemers werden ontslagen wegens ‘illegale staking’.

Volgens het akkoord zouden alle ontslagen mijnwerkers opnieuw in dienst komen van Impala Platinum Holdings Limited (Implats), de eigenaar van de mijn in Rustenburg en de tweede grootste platinaproducent ter wereld en zouden de lonen met 18 procent stijgen.

Platina (Pt) wordt onder meer gebruikt in de katalysator van auto’s en andere hightech toepassingen. Zuid-Afrika is goed voor 80 procent van de wereldproductie van platina. Sinds begin dit jaar is de prijs ervan op de wereldmarkt met ruim 7 procent in waarde gestegen. De mijn van Rustenburg vertegenwoordigt 60 procent van de platinaproductie van de Impala-groep en is daarmee de grootste platinamijn ter wereld. Donderdag maakte de groep nog bekend vorig jaar 3,56 miljard rand (350 miljoen euro) winst te hebben gemaakt, tegenover ‘maar’ 2,15 miljard rand het jaar voordien.

Ten gevolge van de staking lag de productie al meer dan een maand zo goed als stil, wat volgens de mijndirectie zware gevolgen zal hebben voor de financiële resultaten van de mijngroep dit jaar. Die is in een felle concurrentiestrijd gewikkeld met de grootste platinaproducent, Anglo Platinum. Door de staking is er 60.000 once (1.700 kg) minder geproduceerd, wat tegen de huidige marktprijzen goed zou zijn voor 120 miljoen euro.

Extra bonus voor gevaarlijkste en zwaarste werk lokt staking uit

Maar niet iedereen was het eens met het moeizaam bereikte akkoord. Vooral de arbeiders die het zwaarste en gevaarlijkste werk leveren, die de rotswand in de mijn loshakken, de zogenoemde rockdrill operators (RDO’s in het jargon), vonden dat zij recht hadden op een extra bonus. Zij eisten bovendien dat ze zouden worden vertegenwoordigd door een aparte vakbond, de Association of Mining and Construction Union (AMCU). Nochtans heeft de NUM altijd de belangen van alle mijnwerkers verdedigd, ook bij de collectieve arbeidsovereenkomsten voor de mijnsector die in oktober 2011 werden afgesloten. De NUM heeft daarbij geen bonussen voorzien voor speciale categorieën mijnwerkers.

Sommige waarnemers zien in het conflict een belangenstrijd tussen de NUM en de AMCU. AMCU heeft slechts een honderdtal leden in de Rustenburg-mijn, terwijl traditioneel de NUM alle mijnwerkers vertegenwoordigt. AMCU zou het conflict gebruiken om aan invloed te winnen al dan niet met de steun van de directies.

De Zuid-Afrikaanse regering wil de mijnbouwgroepen verplichten om meer te investeren in veiligheid in de vaak erg diepe en oude mijnen. Dit leidde al tot wrijvingen omdat de directies vinden dat ze daardoor te zware kosten moeten maken die de rentabiliteit van de sector naar beneden haalt.

Herrieschoppes maken van sociale onrust misbruik

Bij de betoging van woensdag geraakten groepen rivaliserende mijnwerkers al snel met elkaar slaags toen ze de toegangsweg naar de platinamijn wilden blokkeren om werkwilligen – die het akkoord accepteerden – de toegang te verhinderen. Volgens diverse bronnen waren de meeste amokmakers echter geen ontslagen werknemers van de mijn, maar herrieschoppers die van de gelegenheid gebruik maakten om hun woede te koelen.

Wegen werden geblokkeerd, barricades opgeworpen, voertuigen in brand gestoken, winkels geplunderd en een politiekantoor met stenen aangevallen. De oproerpolitie zetten de grote middelen in en was onder meer met helikopters en een waterkanon ter plaatse. Bij de rellen werden minstens 350 arrestaties verricht. Een vrouwelijke politieagente zou zwaar gewond zijn.

Donderdag en vrijdag gingen de protesten en gewelddadigheden voort ondanks oproepen van de NUM-vakbondsleiding om de rust te doen weerkeren en terug aan het werk te gaan. Vooral winkeltjes die eigendom zijn van Somalische en Ethiopische immigranten in de township Freedom Park, in de buurt van de mijn, moesten het ontgelden. Honderd immigranten moesten vluchten omdat hun bezittingen werden aangevallen en geplunderd door een woedende menigte. Volgens de politie was er echter geen sprake van xenofoob geweld, maar keerde de woede zich veeleer tegen de winkeltjes zelf omdat zij een monopoliepositie hebben in de mijnsteden.

In een communiqué liet NUM-woordvoerder Lesiba Seshoka het voorbije weekend weten “de gewelddadigheden ten zeerste af te keuren die werden veroorzaakt door criminele elementen die misbruik maken van het sociale conflict om onrust te zaaien”. De NUM hoopt dat de politie snel zal optreden als nieuw geweld te kop zou opsteken en roept alle werknemers van Implats op om opnieuw aan de slag te gaan, zoals overeengekomen met de mijndirectie.

Mozambikaanse gastarbeiders blijven in Rustenburg

Het Mozambikaanse ministerie van Arbeid volgt de situatie op de voet. Niet minder dan 1.800 Mozambikaanse gastarbeiders werken in de Rustenburg-mijn. Toen de mijn sloot door de staking kregen de Mozambikanen de raad niet terug te keren naar hun vaderland, maar de situatie ter plaatse low profile af te wachten. Zij zouden nooit bedreigd zijn geweest. Mozambique heeft het inkomen van zijn in Zuid-Afrika werkende arbeiders broodnodig. Een mijnwerker kan er tot 9.000 rand (ongeveer 900 euro) netto per maand verdienen, een gigantisch bedrag voor het arme land.

Het hele conflict in Rustenburg begon al op 12 januari toen enkele groepen mijnwerkers vonden dat ze werden gediscrimineerd bij de toekenning van bonussen voor gevaarlijk en zwaar werk. De rockdrill operators (RDO’s), die de grootste arbeidsrisico’s lopen, kregen die bonus om het grote personeelsverloop bij die categorie tegen te gaan. De staking, die niet was erkend door de vakbond, nam al vlug uitbreiding en als reactie liet de directie een arbeidsrechtbank de staking ‘illegaal’ verklaren. Daardoor werden 17.200 werknemers meteen ontslagen en lag de mijn helemaal plat. De directie dreigde ermee nieuwe mijnwerkers in dienst te zullen nemen.

Minister van Arbeid, Mildred Oliphant, stelde voor om de CCMA, de overheidsdienst die al vaker bemiddelde bij sociale conflicten, in te schakelen. Maar dat werd door de vakbond afgewezen. Na moeizame onderhandelingen tussen de directie en de NUM kwam er op 10 februari eindelijk een akkoord uit de bus. Dinsdag zouden de mijnwerkers geleidelijk weer aan de slag gaan. NUM verdedigde het akkoord bij haar achterban, maar liet ook weten dat als de directie haar beloftes niet nakomt er een algemene staking dreigt. De gewelddadige confrontaties van eind vorige week hebben de sfeer er niet direct op verbeterd.