In 2014 kondigde een na de sociale komedie The Angel’s Share (2012) en het biografische Ierse drama Jimmy’s Hall (2014) vermoeide Ken Loach (° 1936) aan dat hij zou stoppen met filmmaken. Maar de regisseur van o.m. Kes (1969), Hidden Agenda (1990), Sweet Sixteen (2002), The Wind That Shakes The Barley (2006) en It’s a Free World … (2007) startte zijn carrière terug op toen de Conservatieve Partij in 2015 aan de macht kwam in Groot-Brittannië. Hij kon niet werkloos blijven toezien hoe de arbeidersklasse richting machteloosheid en armoede werd gedreven.

“Er leeft een gevoel van woede bij mensen, ze zijn bereid om terug te vechten, om zich te verzetten en ze bewonderen iemand die dat ook effectief doet”, vertelde Loach ons toen hij in Gent zijn Gouden Palm I, Daniel Blake (2016) voorstelde. Een vlijmscherpe aanklacht tegen het neo-liberalisme via het verhaal van timmerman Daniel en alleenstaande moeder Katie die door ziekte en werkloosheid gemarginaliseerd dreigen te worden maar solidariteit en steun bij elkaar vinden. Drie jaar na die ‘comeback‘ slaat Loach weer toe met Sorry We Missed You (2019). En de urgentie is groter dan ooit.

Wenkende armoede

Daar waar leden van de arbeidersklasse in I, Daniel Blake door werkloosheid en een kafkaiaanse bureaucratie in armoede dreigen te belanden, lopen ze in Sorry We Missed You hetzelfde risico doordat de ‘gig economy‘ hen ‘flexibel’ (lees: ‘fragiel’) maakt. Het verhaal draait rond veertiger Ricky die als zelfstandige voor een koeriersdienst gaat werken. Gemotiveerd door slogans als “je werkt niet voor ons maar met ons” en “je bent meester van je bestaan”. Ook al moet zijn vrouw Abbie, een ook al zelfstandige verzorgster, haar auto verkopen om de lening voor de zelf aangeschafte vrachtwagen enigszins beheersbaar te houden.

Alleen blijkt het werkritme hels, lopen de boetes voor ‘fouten’ torenhoog op, regent het vernederingen en komt het gezinsleven (met twee om aandacht smekende kinderen) zwaar onder druk te staan. Ricky lijkt een moderne Sisyphus die tegen beter weten in een reuze rotsblok een berg tracht op te rollen maar te laat beseft dat hij de gevangene van het systeem is. Ook Abbie probeert te overleven, terwijl het verzet (en de hoop) vooral bij de kinderen zit. Lisa Jane symboliseert jeugdige kwetsuren à la Kes, terwijl haar grote broer Seb met zijn spuitbus herinnert aan de revolterende adolescenten van Sweet Sixteen. Sorry We Missed You maakt ogenschijnlijk geen politiek statement en toont geen verzet maar de situatieschets is een aanklacht op zich. Een schreeuw die woedegevoelens oproept bij de toeschouwers.

Verwante films

“Met I, Daniel Blake dacht ik mijn laatste film gemaakt te hebben”, zegt Ken Loach in de persbrochure van Sorry We Missed You, “maar ik merkte in voedselbanken dat een groot deel van de bezoekers bestond uit mensen met ‘flexibele’ arbeidsvoorwaarden. Die gig-economie met kleine jobs en interim of zelfstandige contracten is een nieuwe vorm van uitbuiting. Ik bleef met Paul Laverty maar praten over de precaire situatie waarin arbeiders daardoor belanden en zo groeide het idee dat thema tot onderwerp van een nieuwe film te maken. Geen vervolg op I, Daniel Blake maar een film die ermee verbonden is.”

Langzaam kreeg het verhaal vorm: “Wat in de geest van scenarist Paul Laverty groeide was niet enkel de graad van uitbuiting van arbeiders maar ook de weerslag die het heeft op hun familieleven en hun persoonlijke relaties. De middenklasse spreekt over een evenwicht tussen werk en privéleven maar de arbeidersklasse zit vast in een overlevingsmodus.”

Het verhaal groeide uit tot een actuele en urgente film. “De helse werkomstandigheden van de koeriers zijn nieuw in de zin dat er moderne technologie gebruikt wordt”, aldus Loach, “technologie die vanuit de cabine van de chauffeur zijn traject stuurt en die de klant toelaat te weten waar zijn pakje zich bevindt en op welk tijdstip het bij hem zal belanden. Het gevolg van die gesofisticeerde technologie is dat iemand zich in een vrachtwagen opjaagt om zo snel mogelijk van het ene punt naar het andere te gaan. De technologie is nieuw maar de uitbuiting is zo oud als de wereld.”

Authenticiteit casten

Een van de vaste medewerkers van Ken Loach is casting director Kathleen Crawford. Zij hielp de cineast ook bij Sorry We Missed You om niet zozeer ervaren maar wel ‘echte’ acteurs op te snorren. “Het is een lang proces”, bekent Loach in Empire, “met als doel een soort authenticiteit te vinden die moeilijk te vinden is, want film ziet de poriën van je huid. De camera ‘leest’ bijna je dieet, toont hoe je lichaam dingen vormgeeft, hoe je je handen gebruikt. Een man die een leven lang fysieke arbeid verricht heeft zal een andere fysieke présence hebben dan iemand die deze bagage nièt heeft.”

Bovendien is het ritme waarmee Paul Laverty’s dialogen uitgesproken worden belangrijk. “De gevoeligheid voor taal mis ik in veel films”, aldus Loach. Kris Hitchen en Debbie Honeywood mogen dan nobele onbekenden zijn, Sorry We Missed You maakt duidelijk dat ze over présence en taalgevoel beschikken. Dat merken we meteen wanneer het duo tijdens Film Fest Gent de interviewruimte in hotel Reylof binnenstapt. “We hebben iets sterker nodig”, zegt Kris Hitchen wanneer hij het spuitwater ziet en prompt naar een fles champagne grijpt. “Niet dat we alcoholisten zijn, hoor”, verzekert Debbie Honeywood wanneer ze haar glas laat vol schenken. Op mijn “Wat vieren we?”, reageert ze “Het leven!”.

De ‘gig economy’ als strijdperk

Sorry We Missed You is een sterke veroordeling van de platform- of gig-economie. Hoe urgent denken jullie dat deze film is?

Debbie Honeywood: “Het is een film die juist op tijd komt. Hopelijk brengt hij het debat op gang zodat mensen zich meer bewust worden van hoe de werkomstandigheden in de ‘gig-economie’ zijn. Zodat ze meer nadenken wanneer ze dingen online bestellen en niet enkel stilstaan bij het gemak maar ook bij de effecten op het milieu en de werkomstandigheden van koeriers.”

Kris Hitchen: “De problematiek is niet nieuw maar de gevolgen worden steeds drastischer. De regering gebruikt deze vorm van zelf-tewerkstelling, waarbij zelfstandige arbeidskrachten met tijdelijke contracten werken, om de tewerkstellingscijfers te manipuleren. De gig-economie heeft mensen nog kwetsbaarder gemaakt en Sorry We Missed You zal het publiek daar hopelijk stil bij laten staan. Ik denk niet dat de film iets gaat veranderen, deze nieuwe vorm van uitbuiting zal zomaar niet verdwijnen.”

Debbie: “Het kan voor sommige mensen en bepaalde korte projecten enigszins verdedigbaar zijn maar het mag niet de gangbare toestand zijn. Er wordt te gemakkelijk gezegd, “this is the way it is”, pas je maar aan.”

Kris: “De manier waarop mensen moeten werken en de wijze waarop ze beloond worden voor wat ze doen klopt gewoon niet.”

Het is een nieuwe vorm van slavernij die dan nog wordt voorgesteld als een zelfgekozen optie.

Debbie: “Men verkoopt je het idee dat je voor jezelf werkt maar eigenlijk drijft men je in isolement. Arme mensen worden in een vicieuze cirkel opgesloten via oplopende schulden en op de werkvloer worden werkende mensen tegen elkaar opgezet.”

Kris: “Mijn personage Ricky wordt gedwongen om alleen aan zichzelf te denken. Het is de manier waarop men vakbonden gebroken heeft en buitenspel geplaatst. Er bestaat geen solidariteit meer tussen de werkkrachten. Ricky neemt dan ook snel de job over van een collega wanneer die het even moeilijk heeft.”

Omdat Ricky het extra geld best kan gebruiken om zijn schulden te betalen.

Kris: “Met de leningen die hij heeft moeten aangaan en de boetes die hij dient op te hoesten loopt hij achter de feiten aan.”

Debbie: “Het is dog eat dog, ieder voor zichzelf. Heel frustrerend want Abbie voelt dat ze de mensen die ze moet helpen niet genoeg kan bieden. Ze doet als verzorgster haar best maar zonder eigen transport en aangewezen op het openbaar vervoer weet ze dat ze onvoldoende tijd kan uittrekken voor iedereen. Maar ze weet dat ze op het einde van de dag haar lijstje moet afgevinkt hebben of ze wordt niet betaald. En dat kan ze zich niet veroorloven.”

De erfenis van Thatcher

De problematiek is ruimer dan de koerierdiensten.

Debbie: “De zorgsector krijgt niet het respect dat de sector verdient. Het is geen business, het draait om geven om mensen en hen de gepaste zorg verlenen. Wat er gebeurt is dat verzorgers in een franchisesysteem worden gedwongen, waarna die franchises worden gekocht door een onderneming die enkel naar winstcijfers kijkt. Medische diensten en onderwijs worden meer en meer gezien als een business waardoor men vergeet waar het echt om gaat.”

Kris: “Onderwijs en de gezondheidszorg, zoals de NHS in Groot-Brittannië, worden gezien als een dienst terwijl het eigenlijk een geboorterecht zou moeten zijn. Daarvoor werkten onze gepensioneerden en die zekerheid zouden we ook in de toekomst nog moeten hebben. Maar door het kapitalisme bezetten corporations nu het terrein en halen ze voordeel uit de zwakke positie van de werkende klasse. Het systeem is telkens hetzelfde: instellingen en diensten worden kapot gemaakt zodat ze verkocht kunnen worden aan de hoogste bieder.”

De regering helpt een handje door onder-subsidiëring.

Debbie: “Exact. Scholen krijgen niet genoeg middelen en worden dan bekritiseerd omdat ze onvoldoende ‘resultaten’ halen. Leerkrachten geraken gefrustreerd omdat ze de kinderen die er de meeste nood aan hebben niet kunnen helpen. Scholen kunnen alleen nog focussen op examens omdat ze net als een zakelijke onderneming ‘targets‘ moeten halen. Dat is compleet fout.”

Dat is al lang aan de gang.

Kris: “Sinds Margaret Thatcher!”

Debbie: “Dit is haar visie, haar droom. En onze nachtmerrie. Vanaf dat ze aan de macht kwam was dit haar doel. Ze vernietigde de traditionele industrieën en de vakbonden om alles in de uitverkoop te kunnen zetten.”

Kris: “Thatcher volgde het advies van Milton Friedman, de Amerikaanse economist die een nauwe band had met de regering van Ronald Reagan. Amerikaanse adviseurs zakten af naar Groot-Brittannië om te helpen hun programma er door te drijven. De tijd was er blijkbaar rijp voor en het lijkt alsof we nu in een identieke situatie zitten. Kijk maar hoe close de Amerikaanse president Donald Trump is met Britse conservatieven zoals Boris Johnson.”

Acteren voor een icoon

Kris, jij werkte al met Ken Loach aan The Navigators (2001), een film over spoorwegarbeiders die trachten te overleven wanneer British Rail geprivatiseerd wordt.

Kris: “Ja, ik ging toen voor een hoofdrol maar werd niet geselecteerd en ik figureer in The Navigators enkel als spoorwegarbeider. Daarna ben ik gestopt met acteren en pas op mijn veertigste ging ik weer in enkele tv-series spelen. Toen ze voor Sorry We Missed You geen acteurs vonden in Newcastle en de casting uitbreidden tot Manchester ben ik gaan kijken. Na enkele improvisatiesessies werd ik dan aan lovely Debbie gekoppeld!”

Die al een rol speelde in de tv-serie Vera.

Debbie: “Ik had eigenlijk geen ervaring, want die rol is maar die van een figurante, een medisch assistente die in een forensisch lab wat instrumenten hanteert. De reeks wordt opgenomen in Noord-Oost Engeland zodat haast iedereen mag meedoen. Wanneer je in Newcastle een pub binnenstapt en vraagt wie al meespeelde in een reeks zullen er veel vingers de lucht ingaan. Voor Sorry We Missed You had ik me ingeschreven voor een casting en na een eerste keer vroeg men mij een video met een improvisatie te maken. Die filmde ik in mijn keuken en stuurde ik op zonder er bij na te denken. Maar men bleef me maar vragen om langs te komen, week na week. Wat niet evident was omdat ik werkte en collega’s me moesten steunen. Ik wou er de brui aan geven maar dan was er die laatste auditie met Kris en een scenario. Ik wandelde de kamer binnen en wat deed Ken Loach?

Kris: “Hij knipoogde naar mij en zei ‘This is the one, Kris‘, dit is de vrouw die we nodig hebben voor de film.”

Debbie: “Zelf kreeg ik het pas later te horen. Het was een heel lang proces. Voor mij startte het in de maand mei en deze laatste auditie vond plaats eind augustus. Begin september hoorde ik dat ik Abbie zou vertolken in Sorry We Missed You. Dat was vreemd. Mijn echtgenoot bleef maar kijken naar mij en zeggen ‘Mijn God, je gaat in een film zitten!’ Maar toen de opnamen startten werkte het gewoon, ik werd Abbie. Ik ontmoette de kinderen die Seb en Lisa Jane gingen spelen en zij hielpen mij over mijn nervositeit heen. Iedereen zei me trouwens ‘je gaat het kunnen, anders had Ken Loach je niet gekozen.’ Kens werkwijze hielp. Hij draait chronologisch en geeft niet het volledige scenario maar reikt stukje voor stukje aan en alleen de delen die jij nodig hebt voor je rol. We kregen ook achtergrondinformatie over onze personages zodat we hen konden begrijpen en wisten waarvan ze kwamen.”

Kris: “We hielpen elkaar om de personages en hun interactie te kunnen vatten. Loach geeft informatie uit het verleden van de personages maar we wisten wel niet hoe het verhaal zou lopen. We hadden geen idee wat er met de kinderen zou gebeuren, of we zelf niet zouden sterven of verdwijnen.”

Die onzekerheid tekent ook de personages.

Debbie: “Het hielp mij want ik wist niet wat te verwachten en dat gevoel van geen greep op de dingen te hebben leeft ook bij Abbie. Dat is trouwens de essentie van het leven: je weet nooit wat er gaat gebeuren.”

Kris: “Loach neemt een immens risico met zijn acteurs. Wij hebben geen bagage, kunnen niet terugvallen op veel ervaring om ons uit de slag te trekken. Hij vertrouwt ons dat we het juiste zullen doen op het goede moment. Wij moeten hem vertrouwen, geloven dat hij met ons de goede keuze heeft gemaakt. Het gaat dus om wederzijds vertrouwen, om solidariteit, niet toevallig een belangrijk thema voor Ken. Op de set wordt er een sterke relatie opgebouwd, heerst er een sterk gevoel van samenhorigheid.”

Solidariteit op de set

Werd dat gevoel voor de opnamen, tijdens repetities, opgebouwd?

Debbie: “We brachten tijd samen door maar niet immens veel.”

Kris: “We wisten waarom we daar waren, wat we wilden bereiken met de film. We wisten, omdat we vertrouwd zijn met Ken en zijn werk, dat het heel belangrijk was. Dat Sorry We Missed You een zekere urgentie had.”

Debbie: “We hadden respect voor de personages en hun verhaal, we beseften dat het ging om het leven van veel mensen.”

Kris: “We beseften dat het een verhaal van echte mensen was waardoor de juiste toon aanslaan extra belangrijk werd. Ken compliceert de dingen niet door een overdosis richtlijnen. Hij zegt ‘ik zie wat je doet maar misschien kan je het zo bekijken’ en dan ga je automatisch anders acteren. Ken werkt met suggestie.”

Debbie: “Hij bevraagt je, ‘hoe zou je voelen wanneer …’, en zo creëert Ken emoties die je meeneemt in je vertolking.”

Kris: “Het is allemaal terug te brengen naar de Stanislavski techniek. Ken is getraind als acteur en die ervaring geeft hij door.”

Debbie: “We moesten wel bij het scenario van Paul Laverty blijven. Ik ben nogal een feisty woman, ik word snel boos en Ken moest me vaak afremmen. Ik wou wel eens uitvliegen, maar Ken zei dan: ‘Nee, je bent Abbie, zij kropt dingen op.’”

Kris: “Dat is totaal Debbie niet, haar taalgebruik is nogal sterk. (lacht)

De finale mokerslag

Hoe verrast waren jullie zelf van het eindresultaat.

Debbie: “Je zit tijdens het draaien zo in het personage en de situatie dat je er achteraf verbijsterd naar zit te kijken.”

Kris: “Tijdens de eerste privé-screening van de film hielden we elkaars handen vast en zaten we met grote ogen te kijken. We herinnerden ons niet wanneer we bepaalde dingen gedaan hadden. En het verhaal was in zekere zin ook nieuw voor ons.”

Debbie: “Ik dacht dat Ricky ging sterven en zat angstig af te wachten!”

Kris: “We hadden elkaars scènes niet gezien zodat we van veel niet op de hoogte waren.”

Hoe choquerend was het einde van Sorry We Missed You dan?

Kris: “Ik was geërgerd omdat ik de sleutels van de vrachtwagen moest teruggeven. Ken gaf me elke opnamedag de sleutels en zei ‘ga wat rondrijden in Newcastle, Ricky’. Hij noemde me tijdens de opnamen nooit Kris maar altijd Ricky. Al wat ik bij de opnamen van de laatste scène wist, was dat het de laatste keer zou zijn dat ik met Ken en DOP Robbie Ryan in de vrachtwagen zou zitten. Dat afscheid was heel emotioneel. Je denkt als acteur aan al wat je personage heeft meegemaakt en dan krijg je die emotionele uitbarsting. Daarom is het einde van de film ook zo sterk. De laatste 20 minuten van de film zijn de culminatie van een leven.”

Het is een kreet van woede en pijn.

Kris: “Inderdaad. Ken is de beste. Het is moeilijk om zoiets op een realistische en niet kunstmatige wijze te bereiken maar Ken kan dat als geen ander.”

Hoe tevreden was Ken Loach zelf met Sorry We Missed You?

Kris: “Hij zweeg tijdens de screening maar na de aftiteling zei hij ‘I think we have a nice little film here‘, meer niet.”

Debbie: “Ken is bescheiden en hij overlaadt je ook niet met complimenten. Een klein woordje of een blik volstaan.”

Kris: “Ken zegt het niet, maar ik vermoed dat zijn favoriete acteur Ricky Tomlinson is, de acteur die ook in Riff-Raff (1991) zit. Daarom heet mijn personage ook Ricky Turner denk ik. Het is Kens manier om via een omweg complimenten te geven. Ik wacht dus op een personage dat Kris noemt.”

SORRY WE MISSED YOU van Ken Loach; UK-F-B 2019, 101′; met Kris Hitchen, Debbie Honeywood, Rhys Stone, Katie Proctor; scenario Paul Laverty; fotografie Robbie Ryan; muziek George Fenton; montage Jonathan Morris; casting Kathleen Crawford; distributie Cinéart, release 30 oktober 2019.