Omdat het water hen aan de lippen staat, voerden kunstenaars begin augustus actie tijdens het festival Theater aan Zee in Oostende. Het is hoogtij, het is hoogtijd: 250 theatermakers gingen letterlijk in zee staan, als protest op de aanhoudende besparingen. Cultuurminister Sven Gatz kortte eind juli 25 procent op de positief geadviseerde projectsubsidies en kunstenaarsbeurzen. Dat is nog nooit gebeurd. Resultaat: 80 jonge makers en kleinere gezelschappen blijven in de kou staan, ondanks hun waardevolle plannen.

Dat komt bovenop de cut van 7,5 procent die de Vlaamse organisaties van het Kunstendecreet in 2014 al te slikken kregen. De federale instellingen moeten het ondertussen met maar liefst 20 procent minder doen. Hoezo, deze regering heeft de communautaire strijdbijl even begraven? De cultuurhuizen proberen saneringen op te vangen door hun variabele kosten te drukken, zoals kunstenaarsvergoedingen. De cultuurmakers zelf zijn alweer het kind van de rekening.

Precair

Nochtans zijn er weinig sectoren waar het verschil tussen arm en rijk zo groot is, als in de kunsten. Uit een recente enquête van het cultuurtijdschrift rekto:verso blijkt hoe de economische situatie van kunstenaars volledig uitgehold dreigt te geraken. Welkom in de wereld van een beroepsgroep die bijbanen nodig heeft om zijn werk te kunnen financieren. Velen leven onder de armoedegrens, in de stilte van de schaamte. Kunstenaars job-hoppen, werken voortdurend gratis en zijn erg afhankelijk van de goodwill van opdrachtgevers.

Een onderzoek van NICC, de belangenbehartiger voor beeldende kunstenaars, leert dan weer dat veel kunstenaars amper kunnen rekenen op een verloning van hun artistieke prestaties… Dat is een harde realiteit, en dat terwijl cultuurwerkers een belangrijke maatschappelijke rol spelen. Hoog tijd dus voor nieuwe solidaire strategieën. Op Manifiesta, het feest van de solidariteit in Bredene, kan je hiervoor alvast terecht op het debat Solidaire cultuur!, om 13 uur in het Staf Versluys Centrum.

Solidair

Wat te doen? Dit debat zal niet zomaar een brainstormsessie zijn, maar slaat de handen aan de ploeg voor de uitbouw van een nieuwe beleidscultuur. Tijdens een symposium van het kunstenaarscollectief State of the Arts in februari in De Munt, kwam er immers een boeiend cultuurpolitiek alternatief op de proppen: aangezien het huidige cultuurbeleid haar sector in het defensief duwt en los van loze praatjes in de media potdoof blijft voor de bezorgdheden van het kunstenveld, kunnen kunstenaars en instellingen ook gewoon onderling aan de slag.

Die aanpak kent geen landsgrenzen: naast State of the Arts, ABVV en ACV, is het Platform Beeldende Kunsten in Nederland van de partij, en A-N, The Artists Information Company uit Groot-Brittannië. Ook zij willen werken aan een nieuw plan: de opstart van een fair practice label, een ethische code zeg maar, om de werkomstandigheden voor cultuurmakers te verbeteren.

De beste manier om mensen het geloof in een alternatief te doen vergeten, is ze te atomiseren, te verdelen en tot concurrenten te maken. In beleidstermen heet dat het promoten van individuele vrijheid en ondernemerschap. De zaken zelf in handen nemen, dat is natuurlijk wel de kracht van vele cultuurscheppers.

In zijn boek Zelf Denken – een leidraad voor verzet (2013) roept psycholoog Harald Welzer op de status quo te weerstaan, en dat begint bij de weerstand in onszelf te overwinnen. We kunnen zelf zoveel meer doen maar we moeten vooral de weerstand overwinnen om dat samen aan te pakken. Het ingebakken individualisme overstijgen, zodat de persoonlijke actieradius en impact verveelvoudigt, daarin zit een vernieuwend elan.

Democratie heruitvinden

Stel u voor dat cultuurmanagers vandaag samen met kunstenaars zouden ijveren voor een label met een minimumloon voor makers als absoluut minimum, en met de garantie dat gemaakte afspraken worden nagekomen. Zonder excuus. Dat moet toch mogelijk zijn, zo’n solidariteit die wederkerigheid, ecologische verantwoordelijkheidszin, inspraak en democratisch overleg voorop stelt? Na een interpellatie in het parlement wuifde Gatz het idee van een ‘code of conduct’ voor de instellingen al meteen weg: ‘zoiets gaan we toch niet top-down verplichten?’ Gek, want de minister kan via zijn administratie de boekhouding van cultuurorganisaties eenvoudig opvolgen en eventueel optreden bij wanbeheer.

Dat illustreert nog maar eens hoe het parlement, als democratisch kanaal dat meningsuiting en belangenverdediging mogelijk moet maken, vandaag geblokkeerd zit. Een burgerbeweging als Hart boven Hard kreeg er zelfs geen spreekrecht, en Gatz weigert een beweging als State of the arts als officiële belangenbehartiger te erkennen omdat ‘ze blijven terugkomen op de besparingen en bang zijn van de markt’. Deze regering wil zelf beslissen wie voor oppositie mag doorgaan.

Fair practice label

Om daar iets aan te veranderen, kan de sector onderling aan de slag en een voorbeeld stellen, door de structurele uitbouw van een solidaire en ethische samenwerking. Dan is het aan de minister om uit te leggen hoe het komt dat zijn beleid achterblijft en tegenwerkt. Het herinnert hem er eens aan wie voor wie werkt, en vervolgens mag hij zich verantwoorden bij een breed publiek.

De Duitse dichter en toneelschrijver Bertolt Brecht zei het al: ‘wil je iets veranderen, vertrek niet van de goede oude dingen, maar begin met de slechte nieuwe.’ Als voorproefje op het manifiestadebat, lopen we even vooruit op hoe zo’n label er zou kunnen uitzien.

Ten eerste, het kan verschillende parameters omvatten met een eigen kleurcode. Eentje voor het verbeteren van de solidariteit: respect voor vergoeding, contractuele rechtszekerheid, sociale zekerheid… Daarnaast zijn er de ethische afspraken zoals transparantie over sponsors en partners, inspraak, gelijkheidsbeginsel, vrije mening… Een derde parameter is ecologie, de vierde besteedt aandacht aan diversiteit. Elke organisatie of samenwerking kan één of meerdere parameters nastreven, via een opbouwende logica van kwaliteitsranking. Het doel: evolueren naar een collectief gedragen deontologie.

 Een tweede eigenschap: dynamiek. Toewerken naar verbetering door stapsgewijs in te spelen op de bestaande praktijk. De criteria waar het label in eerste versie op aanstuurt, zijn misschien bescheiden maar de inzet neemt geleidelijk toe. Het idee is: opbouwend werken met aandacht voor organisaties die het vandaag, in vergelijking met anderen, al beter doen. Dat positief bekrachtigen bij een breed publiek en zo een voorbeeld stellen voor andere organisaties. Het label zet dan in op verschillende snelheden en verschillende soorten bezorgdheden. Het laat organisaties toe zelf ambities te formuleren (eventueel via een tijdstraject of zelfs conditioneel bij subsidieaanvragen). Dit biedt hen ook ruimte voor feedback: om pijnpunten te motiveren, te informeren over de interne afwegingen die reeds gemaakt zijn, waaruit kan blijken welke inspanningen ze al doen. Dit overleg is op zich belangrijk voor de ontwikkeling van een eigen professionele beleidscultuur.

 Een derde eigenschap: vorming. Hoewel arbeidscondities natuurlijk via een wettelijk afdwingbaar kader moeten gereguleerd, wil dit label hierbij ondersteunend werken. Het creëert een context voor nieuwe ontwikkelingen die een stap verder zetten, het mobiliseert een wetgevend kader en het moedigt inspanningen van kunstenaars én organisaties aan. Hoewel de aanpak van zo’n label als soft kan overkomen, heeft het vele voordelen. Het maakt kennisopbouw mogelijk over mistoestanden, maakt ze bespreekbaar. Het stuurt aan op het opmaken van een stand van zaken over de bestaande omgangsvormen in verschillende kunstdisciplines en vergelijkbare beroepen (kunstdocenten, journalisten, uitvoerende kunstenaars…).

Bewustwording en sensibilisering gaan hier samen. Waarom zouden we nog als Godot wachten op Gatz als we met zo’n label meteen aan de slag kunnen?