De Milleniumdoelstellingen (MDG’s) werden vorige maand afgesloten en opgevolgd door de Duurzame Ontwikkelingsdoelen (SDG’s). De vooropgestelde streefcijfers die te maken hadden met volksgezondheid zijn niet gehaald maar wereldwijd is er wel vooruitgang geboekt. Ook in Sub-Sahara-Afrika, maar toch is de kans dat een kind daar de leeftijd van vijf jaar haalt nog altijd vijftien keer kleiner dan in ontwikkelde regio’s. Nog veel werk aan de winkel voor de SDG’s dus. De laatste jaren is er wel een veelbelovende evolutie aan de gang in de Afrikaanse gezondheidszorg, namelijk de opkomst Mobile Health toepassingen, kortweg mHealth. Via sms worden problemen zoals het gebrek aan infrastructuur en medische kennis overwonnen.
“Als je iemand een stevige tong draait, kan je dan het virus oplopen?” Het is, vrij vertaald, slechts een van de duizenden vragen van Zambiaanse jongeren die dagelijks in het call center van U-report binnenkomen. U-report is een Zambiaanse hiv-adviesorganisatie, gesteund door UNICEF. Jongeren kunnen via sms gratis en anoniem hun vragen over hiv sturen naar professionele raadgevers. Geen overbodige luxe in een land waar elk uur drie jongeren met hiv besmet worden. De toepassing heeft 84.000 regelmatige gebruikers en volgens een onderzoek van UNICEF zelf is de kans 30% groter dat jongeren zich laten testen als ze gebruik maken van U-report.
In Rwanda is Rapid SMS een succesverhaal, een platform op het dorpsniveau waardoor zwangere vrouwen een hulpbericht kunnen sturen in noodsituaties. Het systeem wordt ook gebruikt om hen te monitoren tijdens hun zwangerschap en het eerste levensjaar van hun kind. De Rwandese overheid heeft daarvoor al meer dan 50.000 gsm’s uitgedeeld aan gezondheidswerkers en patiënten. Het werkt als volgt: de gezondheidswerkers moeten alle zwangere vrouwen in hun dorp registreren en ze krijgen geplastificeerde kaartjes met verschillende sms-codes. In geval van nood kunnen de vrouwen een sms sturen naar een centrale server, die op zijn beurt automatisch een sms stuurt naar een gezondheidscentrum in de buurt met de boodschap om in te grijpen. Zo kunnen hoogzwangere vrouwen toegang krijgen tot de nodige zorg, waar ze vroeger vaak uren moesten vervoerd worden op geïmproviseerde draagberries. Via de toepassing krijgen ze ook tips over de zorg van hun pasgeboren kind. Rwanda heeft in vijftien jaar tijd haar kindersterfte kunnen halveren volgens cijfers van de Verenigde Naties, onder andere door systemen zoals Rapid SMS te integreren in de gezondheidszorg.
Rwanda heeft in vijftien jaar tijd haar kindersterfte kunnen halveren volgens cijfers van de Verenigde Naties, onder andere door systemen zoals Rapid SMS te integreren in de gezondheidszorg
Het bekendste voorbeeld van mHealth is misschien wel het TERA-systeem dat het Internationale Rode Kruis (IFRC) gebruikt om Ebola te bestrijden in Sierra Leone. Het systeem stuurt sms’en naar gemeenschappen verspreid over het hele land, met simpele informatie over hoe je kan vermijden om de ziekte op te lopen of wat je moet doen als het toch zover is.
Met mHealth kan je dus heel veel kanten op. Het gaat van toepassingen om diabetespatiënten eraan te herinneren hun medicijnen te nemen tot applicaties waarbij patiënten in een afgelegen dorp een foto nemen van een vreemd huidplekje en dat doorsturen naar een specialist in de stad. Een uitvoerige studie van de Wereldgezondheidsorganisatie naar de status van mHealth in de lidstaten onderscheidt maar liefst dertien categorieën van applicaties. De belangrijkste daarvan zijn gezondheidsinformatie on demand, beheer van medische dossiers en realtime monitoring vanop afstand van zowel chronische ziektes zoals diabetes, als besmettelijke aandoeningen zoals hiv.
Impact
Wat is nu de impact van mHealth op de Afrikaanse Volksgezondheid? Daar bestaan nauwelijks cijfers over doordat het een relatief nieuwe sector is. Alle grote studies concluderen dat verder onderzoek nodig is. Frank Verbeke, Doctor in de Medische Wetenschappen aan de Vrije Universiteit Brussel (VUB), helpt via het project Open Clinic Afrikaanse overheden om softwaresystemen te ontwikkelen voor het beheer van informatie in ziekenhuizen. Hij is een groot voorstander van mHealth en ziet drie grote effecten ervan op de gezondheidszorg in Afrika: “Ten eerste biedt het een oplossing voor de enorme schaarste aan deskundige gezondheidswerkers. Via sms kan je skills en kennis tot in de brousse brengen.” Met mobiele toepassingen kan je volgens hem ook heel efficiënt en kostenbesparend werken, in gezondheidssystemen die sowieso te weinig middelen hebben. Een recente studie van de Wereldbank geeft Verbeke daarin gelijk, mHealth zou de kosten van medische dataverzameling met een vierde kunnen verminderen. Al gaat het hier wel om een schatting. “Ten derde kan je via sms-applicaties basisgezondheidszorg en medische informatie verstrekken aan mensen die daar anders helemaal geen toegang tot hebben”, Vertelt de VUB-prof. “Dat kan een directe impact hebben op de gezondheidsstatus van de armste bevolking.”
“Via sms kan je medische skills en kennis tot in de brousse brengen”
Dat laatste betekent in vele gevallen dat een sms gedragsverandering moet teweeg brengen bij de gebruiker. Bijvoorbeeld dat het genoemde TERA-systeem via een bericht mensen in ebola-gebied ertoe aanzet om vaker hun handen te wassen. Maar gebeurt dat wel? Studies spreken elkaar tegen: een studie van het Center for Technology Innovation at Brookings, een Amerikaanse denktank, stelt dat het sturen van medische herinneringen verbeteringen teweegbrengt op vlak van medicijninname, zelfredzaamheid en het opdagen op consultaties. Uitvoerige onderzoeken van de Wereldgezondheidsorganisatie en de Wereldbank zeggen dat er te weinig bewijs is om uitspraken te doen over gedragsverandering. Ook specialisten hebben uiteenlopende meningen. Professor Verbeke is ervan overtuigd dat sms-berichten zo’n effect kunnen hebben, op voorwaarde dat ze gefocussed zijn: “Als je in het wilde weg berichten gaat sturen naar bvb. alle vrouwen heeft dat weinig effect. Maar als je heel gerichte instructies stuurt naar patiënten met een bepaalde ziekte, dan is dat voor mijn part zelfs een deel van de medische behandeling.”
“In de praktijk is het niet zo makkelijk om mensen via sms tot gedragsverandering aan te zetten”, zegt Josfien Van Olmen, pre-doctoraal onderzoeker bij het Instituut voor Tropische Geneeskunde en lid van de werkgroep Be Healthy Be Mobile van de Wereldgezondheidsorganisatie. Ze kwam tot die conclusie na een onderzoek naar diabetesprogramma’s in drie ontwikkelingslanden “Maar hoe persoonlijker een interventie is, hoe meer effect ze heeft”, vertelt de Nederlandse arts.
Hindernissen
Mobile Health heeft het potentieel om snel en goedkoop zorg te leveren aan zij die dat het meest nodig hebben. Dat zijn heel goede en spannende vooruitzichten. Wat zijn dan de risico’s en de moeilijkheden waarmee de nieuwe sector te maken krijgt? Een eerste vraag die zich opwerpt is of mHealth wel iedereen kan bereiken. De gsm mag dan ingang gevonden hebben in zelfs de meest onderontwikkelde regio’s van Afrika, er zijn nog een heleboel andere barrières zoals taal, analfabetisering, het gebrek aan elektriciteit en het feit dat mensen in die gebieden, naast gezondheid, nog een heleboel andere problemen hebben waarmee ze zich moeten bezighouden. Josfien Van Olmen stipt aan dat bij het ontwikkelen van mHealthstrategiëen men rekening moet houden met wie men niet bereikt en daarvoor ook oplossingen moet vinden.
Volgens Professor Frank Verbeke is de duurzaamheid van Mobile Healthprojecten een knelpunt omdat ze bijna altijd gestuurd worden door ngo’s. Als die organisatie dan uit het land verdwijnt of de financiering stopt is het gedaan met het project. “Ngo’s moeten samen met de overheid bekijken wat de prioriteiten zijn van een land en de mHealthstrategiën implementeren in de nationale gezondheidszorg, zodat projecten niet verdwijnen met de donoren. Die publiek-private samenwerking is vaak een zeer moeilijke oefening, maar ze zijn op de goed weg. Steeds meer overheden zijn daarvan overtuigd en maken daar ook middelen voor vrij”, vertelt de VUB-prof.
Volgens het globaal onderzoek van de Wereldgezondheidsorganisatie is de belangrijkste barrière voor mHealth in Afrika het feit dat de gezondheidssystemen er volledig overbelast zijn en veel andere prioriteiten hebben. Dan is het moeilijk om aandacht te vragen voor een sector zoals Mobile Health, waarover, hoewel het er veelbelovend uitziet, nog maar weinig bewijs bestaat over de kosten-baten.
Weg met de bodemloze put
Mobile Health in Afrika staat nog voor een aantal uitdagingen, maar er zijn vooral heel veel mogelijkheden. Het vooruitzicht dat de meest kwetsbaren goedkoop toegang kunnen krijgen tot gezondheidszorg moet zowel de private als de publieke sector motiveren om samen te werken en te investeren in duurzame projecten op maat van de verschillende regio’s. Ook in onderzoek naar het effect van mHealth moet geïnvesteerd worden. Naast de overduidelijke voordelen voor de gezondheidszorg zijn er ook perspectieven op andere domeinen. De Afrikaanse gezondheidssector heeft nog enorm veel groeimogelijkheden op vlak van mobiele telefonie. Private investeringen kunnen de economie aanzwengelen, jobs creëren en zo de levensstandaard van de bevolking verhogen. Frank Verbeke verwoordt het zo: “We moeten af van dat beeld van Afrika als bodemloze put waar we maar geld ingooien. In de toekomst moeten we investeren in de private sector om zo aan duurzame ontwikkeling te doen.”
