Toekijkende vrouwen groeten Kardinaal Van Roey in 1935 op weg naar het “Paleis van het Katholiek Leven”. Foto: Collectie Gie van den Berghe
Boekrecensie - Johan Depoortere

Sieg Heil, van mythische groet tot verderfelijke ideologie

Sinds 1945 interpreteert zowat iedereen de gestrekte rechterarm, handpalm neerwaarts gericht, als de groet van het nazisme. Meestal wordt verondersteld dat Hitler na Mussolini die groet van de Romeinen zou hebben overgenomen. Gie van de Berghe ging op zoek naar de echte oorsprong van de 'Romeinse groet' en naar de vele gebruiken en ideologieën die er achter schuil gingen. Johan Depoortere noemt 'Sieg Heil!-Van mythische groet tot verderfelijke ideologie' het resultaat van indrukwekkend opzoekingswerk.

woensdag 4 november 2020 13:08
Spread the love

 

Een jonge agente van de federale politie wordt opgeroepen om met haar collega’s een onhandelbare arrestant in bedwang te houden. De sfeer is gespannen, maar er wordt ook gelachen. De jonge agente brengt wijs-en middelvinger onder de neus en strekt de rechterarm.

Bij wijze van grap, stelt ze achteraf. Maar nadat een beeld van de bewakingscamera boven water is gekomen is de verontwaardiging algemeen, ze krijgt zowat alle media, de politiek en de goegemeente over zich heen: ze bracht “de Hitlergroet.”

Het strekken van de rechterarm, de handpalm naar beneden gericht: het is onlosmakelijk verbonden met het regime dat Europa in ellende heeft gestort en aan miljoenen mensen het leven heeft gekost. Toch was het decennialang een onschuldig gebaar, tot het door Mussolini en zijn fascisten en later door Hitler werd gekaapt.

Gie van den Berghe, historicus en ethicus, maar ook specialist in de analyse van historische beelden ging op zoek naar de oorsprong van wat de “Romeinse groet” wordt genoemd en ruimer, naar de betekenis van gebaren in een politieke context.

De naam “Romeinse groet” verwijst naar het oude Rome, maar al meteen maakt van den Berghe duidelijk dat die naam niets met historische feiten te maken heeft. “Er bestaat niet het minste bewijs” voor de bewering dat de groet zou teruggaan op een gebruik uit de tijd van het keizerlijke Rome.

“Er bestaat niet één eigentijdse bron of afbeelding van”, schrijft hij. Maar eind negentiende, begin 20e eeuw was de groet vaste prik in theaterstukken en films over het Romeinse Rijk. Dat was de inspiratie voor verschillende katholieke jeugdverenigingen en voor de Amerikanen die tot 1942 op deze wijze trouw zwoeren aan de Amerikaanse vlag, natie en god.

Het boek opent met een grote foto, een ansichtkaart uitgebracht naar aanleiding van de wereldtentoonstelling in Brussel in 1935. Aan het hoofd van een stoet priesters en begeleid door padvinders stapt kardinaal Van Roey, hoogste gezagdrager van de katholieke kerk in België, in vol ornaat op naar het “Paleis van het Katholiek Leven.”

Geen Romeinse groet

Niets bijzonders, ware het niet van de toeschouwers, hoofdzakelijk vrouwen, die bij wijze van eerbetoon aan de kardinaal de beruchte groet brengen. Hitler was in Duitsland al twee jaar aan de macht. Hij had in 1926 de “Romeinse” groet verplicht voor leden van de nazipartij. De foto toont aan hoe de groet, die toen al “besmet” was, toch populair bleef in rechtse en katholieke kringen.

Jarenlang bevond het gebaar met de gestrekte arm zich in de schemerzone tussen ‘fatsoenlijk traditioneel’ en ronduit fascistisch. Zo kon Van den Berghe een beeld opsnorren van (waarschijnlijk) Joodse kinderen die in 1941 met gestrekte arm de Amerikaanse vlag groeten. De foto – ook op de omslag te zien – is genomen op de speelplaats van de Irene Kaufmann Settlement School, “de grootste en meest prominente assimilatieschool en de belangrijkste voor Joodse immigranten van 1895 tot 1956.“

De groet was geïntroduceerd door George T. Balch, een veteraan van de burgeroorlog, die er ook een naam voor bedacht: de American Patriotic Salute. Bij het strekken van de arm moest worden gedeclameerd: One Country! One Language! One Flag!

De Pledge of Allegiance, de groet aan de vlag, tot vandaag (in gewijzigde vorm) vaste prik in de Amerikaanse scholen, werd bedacht door Francis Bellamy, een gewezen predikant en aanhanger van het Christelijk socialisme die in de richting van puur nazisme evolueerde.

De zogenaamde Bellamygroet – een variant van de Patriotic Salute – bleef tot december 1942, een jaar na Pearl Harbour en de deelname van de VS aan de oorlog in Europa een vast onderdeel van de Pledge of Allegiance. Pas daarna werd de gestrekte arm vervangen door het “rechterhand-op-het-hart-gebaar.”

Groet aan de vlag op de Whittier Primary School in Hampton, Virginia, circa 1899-1900. Foto: Library of Congress

Het is tekenend voor de gêne over dat Amerikaanse verleden dat de auteur nul op rekest kreeg toen hij de foto opzocht in de rijke fotocollectie van het Heinz History Center in Pittsburgh. Eerst werd hem verteld dat ze “de foto met de Bellamygroet uit 1934 niet in hun bezit hadden”. Pas nadat hij een digitale kopie had gestuurd “bleek hij wel degelijk in een archiefdoos te zitten”.

Ook tot lang na de Tweede Wereldoorlog bleef de groet heel gewoon en ondubbelzinnig fascistisch in het Spanje van Franco. Net als de nationaal-socialisten in Duitsland volgden verschillende extreem-rechtse partijen en bewegingen het voorbeeld van Mussolini en namen met de groet ook andere symbolen van het fascisme over.

Dat was behalve voor de Spaanse “Falange” van dictator Antonio Primo de Rivera onder meer het geval voor het Griekse totalitaire regime van Ionnis Metaxas, en dichter bij huis de Rexisten van Degrelle en het Vlaams Nationaal Verbond (VNV) van Staf Declercq.

Jacob van Artevelde op de Vrijdagmarkt in Gent groet niet maar wijst richting Engeland. Foto: Wikimedia Commons

In Vlaanderen werd de groet lange tijd eufemistisch de “Arteveldegroet” genoemd: de bronzen Jacob van Artevelde die sinds 1863 op de Gentse Vrijdagmarkt staat maakt immers een gebaar dat je met enige fantasie met de Romeinse groet kan verwarren.

Geen Arteveldegroet

Never mind dat hij geen groet brengt, maar naar Engeland wijst, een verwijzing naar de historische Artevelde die in de Honderdjarige Oorlog tussen Frankrijk en Engeland om economische en politieke redenen de kant van de Engelsen koos.

De zogenaamde “Arteveldegroet” dateert van de Eerste Wereldoorlog en is te situeren in de kringen van het activisme. Hij gaat terug op de betoging van de Gentse activisten in december 1917 toen de collaborerende Raad van Vlaanderen de Vlaamse onafhankelijkheid had uitgeroepen.

Dat gebeurde volgens de auteur “met lauwe instemming van de Duitse bezetter”. Ook de meeste Gentenaren reageerden om het zacht uit te drukken lauw op de “onafhankelijkheid” zoals blijkt uit foto’s van de betoging en de wat ongemakkelijke houding van de toeschouwers.

Met zijn boek Sieg Heil presenteert Gie van den Berghe het resultaat van indrukwekkend opzoekingswerk en knappe analyse van foto’s en kunstwerken van de 18e eeuw tot nu. Het terrein dat hij bestrijkt is ruimer dan alleen de geschiedenis van de “Hitlergroet” in enge zin – het gaat ook over de Olympische groet, de scoutsgroet en zoals gezegd: de Amerikaanse groet aan de vlag en de groet van de Katholieke Actie.

Dat kan een lezer misschien teveel van het goede lijken, maar het toont alleszins aan dat het thema daarmee verre van exhaustief behandeld is. Wat bijvoorbeeld met de Amerikaanse Ku Klux Klan en de mutaties ervan in de hedendaagse terroristische groepen van neonazi’s en extreemrechtse radicalen die weer onbeschaamd gebruik maken van de nazi-symboliek, inclusief de groet met de rechterarm?

In zijn inleiding schrijft de auteur dat er “nog heel wat onderzoek te verrichten” valt. Waar wachten historici en doctoraatsstudenten op?

 

Deze recensie werd overgenomen van Salon van Sisyphus.

 

Gie van den Berghe, Sieg Heil! – Van mythische groet tot verderfelijke ideologie, EPO Antwerpen, 2020. 192 pp. ISBN 978 94 6267 2024. Je kan het boek bestellen bij elke lokale boekenwinkel/krantenwinkel of bij de uitgeverij (liever niet bij de grote giganten die megawinsten maken door hun personeel schandalig slecht te betalen).

Creative Commons

take down
the paywall
steun ons nu!