Voor wie Johan Grimonprez niet kent: hij is een pionier van de videokunst uit de jaren 1990, bekend om zijn documentaire experimenten met een ontregelende montage van televisiefragmenten, cinema en archiefbeelden. Met zo’n visuele mix beoogt hij een antropologische reflectie waarbij de kijker een andere kijk op onze realiteit meekrijgt.

Een van zijn eerste films, Kobarweng or where is Your Helicopter? (1992), gaat over de eerste kennismaking van de eilandbewoners op New-Guinea met de moderne westerling, te beginnen met een overvliegend vliegtuig. Vanuit deze andere blik bekeken, diep in de jungle, zijn wij aliens die plots opduiken.

Dial History (1997), een artistiek meesterwerk over de relatie tussen de nieuwsmedia en vliegtuigkapingen, laat ons meekijken vanuit de blik van de televisiekijker die diep zit weggezakt in de zetel, zappend van het ene kanaal naar het andere. Heen en weer van opgewekte reclame, cartoons en de terreur van het nieuws: neerstortende vliegtuigen, vliegtuigkapingen en iconische politieke beelden.

Met deze film bracht Grimonprez scherp in beeld hoe het medium televisie, en in het bijzonder de nieuwsmedia, onze realiteit wegkapen. Het rookgordijn dat achterblijft, is er een van de angstindustrie, de spektakelmaatschappij en de ideologische propaganda van reclame.

Tegelijk laat Dial History via archiefbeelden zien hoe vliegtuigkapingen doorheen de jaren steeds gewelddadiger werden. Wat begon als activisme van een onderdrukte minderheid om hun politieke strijd onder de aandacht van een internationaal publiek te krijgen, escaleerde in brutale terreur.

Want zonder doden riskeer je het nieuws niet te halen. Met deze film legde Grimonprez een dynamiek bloot waarbij de aanslag op de WTC-torens in 2001 enigszins voorspelbaar was.

In 2009 verscheen de film Double Take: (opnieuw) een terugblik op de tweede helft van de 20^ste eeuw. Maar deze keer met een focus op een geschiedenis van tegenhangers als schijnbare dubbelgangers; De Koude Oorlog, Reagan versus Gorbatsjov. Televisie versus cinema, feit versus fictie, het publieke bestaan van glamoureuze filmsterren versus het intieme dagdagelijkse leven van u en ik.

Deze film voegde aan de blik van de zappende televisiekijker het spiegelpaleis toe dat Alfred Hitchcock van zijn eigen personage maakte via dubbelgangers en ‘cameo’s’, de legendarische optredens van de regisseur in zijn eigen films.

Shadow World

Ook de nieuw film, Shadow World, zou je kunnen opvatten als een ‘double take’ van zijn meest bekende film Dial History. Want nu bekijken we het verhaal van de terreur uit de nieuwsmedia die de televisiekijker te slikken kreeg van een andere kant. Of beter: we nemen een kijkje achter het scherm om te zien wat precies al dat geweld veroorzaakt.

Met de keuze voor dit onderwerp, wat ook impliceert dat je als kunstenaar met een onderzoeksjournalist scheep gaat die een pijnlijke waarheid voor het voetlicht wil brengen, maakte Grimonprez een film die politieker is dan zijn vorig werk. De aanklacht is alleszins directer.

De beelden laten niets nog aan de twijfel over: Bush, Reagan, Thatcher en Blair, allemaal deden ze gouden zaakjes met de Saoedische prins Bandar die voortdurend in zijn eigen airbus de wereld rondvliegt om te grossieren in wapentuig. Deze prins geniet er zelfs van om in een televisieshow gewoon te bekennen dat de Saoedi’s samen de VS wapens leverde aan de moedjahedien in Afghanistan waaruit het Al-Qaida is ontstaan.

Prins Bandar vertelt hoe Osama Bin Laden hem persoonlijk bedankte omdat hij hulp van de VS had gekregen bij het bestrijden van de communisten in Afghanistan. ‘De VS en Saoedi-Arabië hebben allebei een miljard uitgetrokken om ze van wapens, training en uitrusting te voorzien,’ zegt Bandar lachend. ‘Wij zijn diegenen die dat allemaal veroorzaakt hebben. Wij en jullie.’

Ook na de Koude Oorlog bleven regionale en internationale machten hun oorlogen warm uitvechten. De wapenindustrie gaat zo drie keer langs de kassa: onze fabrieken voeren wapens uit naar instabiele gebieden, vervolgens investeren onze bewindslui in straaljagers en interventielegers om op te treden in oorlogen die met ‘onze’ wapens worden uitgevochten, tot slot wil onze regering investeren in een ‘veiligheidsbeleid‘ (grensbewaking, drones, private beveiligingsdiensten…) om de vluchtelingen van onze oorlogen tegen te houden.

Permanente oorlog

Vandaag lijkt het of we oorlog al gewoon zijn. De beurzen reageren er niet meer op, behalve natuurlijk de aandelen van wapenfabrikanten. We zijn in een permanente oorlog terecht gekomen, zo stelt een klokkenluider in Shadow World. Dient die niet vooral om de economische recessie (lees: de systeemcrisis van het kapitalisme) uit te stellen en onze greep op grondstoffen veilig te stellen? Veelzeggend: het defensiebudget van de VS is 200 maal groter dan het budget dat de VN aan peacekeeping besteedt.

Met de keuze om een politiek boek te verfilmen maakte Grimonprez een gedurfde stap van het maken van een artistiek werk dat op zichzelf staat naar het maken van een film die de resultaten van een doorgedreven onderzoek visueel in beeld wil zetten, om daarmee een zo breed mogelijk internationaal publiek te bereiken. Hij koos voor een samenwerking in co-auteurschap en maakte een film met een breder bereik dan de arthouse cinema.

Voor sommige kunstliefhebbers zal dat schrikken zijn, want die hopen misschien in de eerste plaats op een bijzondere visuele beleving waarin de grenzen van het medium film weer eens werden verlegd. Shadow World breekt bovendien met een teneur waarvan het audiovisuele medium dikwijls doordrongen is: die postmoderne insteek – ‘de wereld is complex en absurd’ – waardoor je als maker inhoudelijk op de vlatke kan blijven. Wel shockeren, zeg maar, maar in kritisch-ideologisch opzicht geen potten breken.

Artistieke strategie

Maar wie van mening is dat Grimonprez met Shadow World een verrassend reguliere documentaire heeft gemaakt, vergist zich. De gelaagdheid zit deze keer niet in de opeenstapeling van historisch beeldmateriaal die als puzzel een eigen wereld bloot legt, maar wel in de veelzijdigheid van interviews die ondanks de verschillende politieke contexten waarover ze gaan, telkens opnieuw een onontkoombare waarheid bloot leggen: oorlog is business.

Bijzonder aan de montage van deze interviews – de ‘talking heads’ – is de manier waarop Grimonprez ze in beeld brengt: hij doorbreekt de cleane format van een persoon die een getuigenis voor de camera aflegt. In plaats daarvan komt de hele opbouw af en toe ook in beeld. Of de praatjes die de geïnterviewde vooraf maakt tijdens het schminken.

Grimonprez kiest er dus voor om wapenhandelaars, onderzoeksjournalisten en voormalige militaire specialisten als normale mensen in beeld te brengen die elk hun verhaal willen vertellen. Vervolgens bestaat de kracht van de montage eruit de getuigenissen tegen elkaar uit te spelen of elkaar te laten aanvullen. Dat heeft het effect van een verloskunde met het oog op een waarachtig en coherent overkoepelend verhaal.

Diezelfde strategie – de betrokkenen als gewone mensen in beeld brengen – zorgt er ook voor dat je als kijker niet platgeslagen wordt door een harde realiteit. Hoewel de ontnuchtering natuurlijk groot blijft.

Grimonprez koos er immers voor om de politieke hoofdpersonages vooral niet in hun onaantastbaarheid te tonen. In tegendeel: presidenten en premiers komen in beeld op momenten dat ze met de billen bloot gaan of een gênant figuur slaan.

Politieke soap

Naast die ontmaskeringen, komen er ook gewone mensen in beeld die de moeite namen om te protesteren en daarmee de roem als volksheld verwierven. Zoals de Irakees die bekend werd omdat hij zijn schoen naar Bush gooide, de Amerikaanse die al meermaals de publieke speeches van Obama onderbrak of de Brit die het waagde een hoorzitting te verstoren en al roepend Blair als oorlogsmisdadiger aan te klagen.

Grimonprez ging diezelfde Brit opzoeken om hem te laten vertellen over zijn actie: hoe hij zich net daarvoor uit angst even in het toilet had verstopt om zijn moeder te bellen. Deze aanpak – de gelijkstelling tussen de verschillende personages – geeft de film de speelsheid van een politieke soap die de film bij momenten erg grappig maakt zonder in cynisme te vervallen. Meer nog: een positief mensbeeld komt op de voorgrond, als alternatief.

Shadow World toont daarmee tegelijk de kwetsbaarheid van corrupte wereldleiders, die als sjoemelaars afgaan, en het waardevolle van wie zich verzet tegen de arrogantie van de macht. Zij zijn de morele overwinnaars.

Wie deze film in de cinema gaat zien, tussen het aanbod aan verpletterende geweld van blockbusters die je als mens nadien vooral klein en machteloos doet voelen, komt ondanks het confronterende verhaal dus toch een beetje groter en -wie weet- meer strijdbaar buiten.

Blijft de vraag: hoe komt het dat dit verhaal zo weinig in de doorsneepers komt? Hoe komt het bijvoorbeeld dat onze bewindsvoerders, zoals Alexander De Croo in De Afspraak, kunnen blijven beweren dat ons land slechts een humanitaire missie uitvoert in het Midden-Oosten? Met straaljagers en bombardementen…

Klopt het dan toch dat je bij momenten de vrijzone van de kunsten nodigt hebt om een verhaal onder de aandacht te brengen dat elders buiten beeld blijft?

Kunstenaar als klokkenluider

Naast de drager van een sterk verhaal en een nieuwe artistieke strategie is Shadow World ook vooral een mooie film, een plezier om naar te kijken. Als maker slaagt Grimonprez erin een balans tussen waarheid en schoonheid te vinden. Hoewel het een verhaal is waarvoor velen liever willen wegkijken, is het toch een film die je wil zien.

Daarmee illustreert Grimonprez opnieuw, zoals met Dial History, dat je als kunstenaar een belangrijke maatschappelijke rol kan opnemen door een politieke impasse onder de aandacht te brengen van een breed publiek, over de muurtjes van de kunstwereld heen: een schaduwwereld uit de schaduw gehaald.

Tot slot, dat maakt Shadow World ook interessant voor kunstenaars en kunstcritici die nadenken over hoe je als maker een samenspel tussen schoonheid en waarheid kan realiseren.

Theatermaker Stijn Devillé werkte die uitdaging nota bene ‘mooi’ uit in het theaterstuk Leni & Susan, een confrontatie tussen de Duitse cineaste Leni Riefensthal (die de film Triumph des Willens in opdracht van Hitler maakte) en politiek activiste Susan Sontag.

Leni: ik dacht dat het mogelijk was,

een mooie film te maken over de grootsheid van de oorlog.

Susan: en dat was niet mogelijk

Leni: neen

Susan: misschien hoeft u niet de schoonheid te verfilmen,

maar gewoon,

de waarheid

Leni: de waarheid laat zich niet begrijpen,

de waarheid beweegt

en verplaatst zich voortdurend

toen was toen

nu is nu

de waarheid verandert

Susan: in de waarheid schuilt alles

Leni: misschien

Wie weet

Robrecht Vanderbeeken is filosoof en auteur van Buy Buy Art (EPO)