Wat jarenlang niet mogelijk bleek onder president Abdoulaye Wade, kan onder impuls van zijn opvolger Macky Sall, en vooral diens minister van Justitie, Aminata Touré, voormalig hoofd van het VN-bureau voor de mensenrechten, wel.

In opvolging van een akkoord tussen de Senegalese regering en de Afrikaanse Unie dat op 22 augustus werd gesloten, maakte de overheid in Dakar werk van de oprichting van ‘speciale Afrikaanse kamers’ binnen het Senegalese rechtssysteem voor de berechting van Habré.

Officieel zal de speciale rechtbank “iedereen vervolgen die verantwoordelijk is voor de zware schendingen van het internationaal recht begaan in Tsjaad tussen 7 juni 1982 en 1 december 1990”. In de praktijk komt zo goed als zeker alleen Habré voor de rechter. Het Internationaal Strafhof (ICC) in Den Haag kan alleen maar zaken behandelen die betrekking hebben op feiten gepleegd na 1 juli 2002, de dag dat het statuut van Rome – dat het ICC oprichtte – van kracht werd.

Eindelijk juridisch kader voor langverwacht proces

Minister Touré had in augustus beloofd dat “nog voor het einde van het jaar” een begin zou worden gemaakt met het proces tegen de ex-dictator. De Senegalese parlementsleden keurden op 19 december een wet goed die het juridisch kader schept voor dit zo lang verwachte proces.

Binnenkort worden de rechters aangeduid en andere personeelsleden voor de speciale rechtbank. De rechtbankvoorzitters komen allemaal uit andere Afrikaanse landen, bijgestaan door twee Senegalese rechters. Zo bepaalt het akkoord met de Afrikaanse Unie.

Mensenrechtenorganisaties reageerden verheugd op de goedkeuring omdat nu echt niets meer de start van het proces in Dakar in de weg staat. Reed Brody, die namens Human Rights Watch de zaak-Habré al jarenlang opvolgt en raad geeft aan de slachtoffers van de oud-dictator, verklaarde dat “op acht maanden tijd de huidige Senegalese regering al meer vooruitgang in deze zaak heeft geboekt dan haar voorgangers op twee decennia”.  

Nieuw akkoord met donorgemeenschap

Tegelijk met de goedkeuring van de wet is er een nieuwe overeenkomst met de donorlanden over de financiering van het proces. In november 2010 was Senegal met de donorgemeenschap overeengekomen dat een budget van 8,6 miljoen euro ter beschikking zou worden gesteld als het proces tegen Habré in Senegal zou plaatsvinden. Maar in mei 2011 wilde toenmalig president Wade plotseling niet meer weten van een proces en vervielen dus de financiële toezeggingen.

Voor het nieuwe budget zou Tsjaad zelf 2 miljard CFA-francs (ongeveer 3 miljoen euro) bijdragen, de Europese Unie 2 miljoen euro, Nederland één miljoen euro, de Afrikaanse Unie en de VS elk één miljoen dollar, België en Duitsland elk 500.000 euro, Frankrijk 300.000 en Luxemburg 100.000 euro.

“Veel tijd verloren, slachtoffers niet langer ontgoochelen”

“Wij hebben veel tijd verloren”, gaf Touré toe, “maar nu staat niets nog een proces tegen Habré in Dakar in de weg. Wij hebben het juridisch kader vastgelegd en kunnen meteen met de strafzaak beginnen op basis van het dossier dat door de Belgische onderzoeksrechter is voorbereid.”

“De slachtoffers hebben al te lang op gerechtigheid moeten wachten, wij willen hen niet langer ontgoochelen. Wij schrijven geschiedenis in het internationaal recht, dankzij de inspanningen van de Afrikaanse Unie. Afrika bewijst hiermee dat het zélf zijn eigen zaken kan aanpakken.”

De speciale rechtbank voor de zaak-Habré zal bestaan uit vier kamers, zo bepaalt het akkoord van 22 augustus: de kamer voor de onderzoeksrechter en de kamer van inbeschuldigingstelling, een eigenlijk assisenhof en een hof van cassatie. Elke kamer zal worden voorgezeten door een Afrikaanse magistraat, bijgestaan door Senegalese rechters. Vermoedelijk zal het eigenlijke werk van de onderzoeksrechter een klein jaar in beslag nemen. Tegen oktober 2013 zou Habré dan voor de rechter kunnen verschijnen.

De slachtoffers zullen alvast worden gehoord door het speciale hof en zij zullen als burgerlijke partij optreden. Zij kunnen ook aanspraak maken op herstelvergoedingen. Alle zittingen zijn openbaar en zullen door de Tsjadische staatstelevisie worden uitgezonden in het kader van een speciaal educatief project tegen straffeloosheid en respect voor de mensenrechten. Hiervoor is een extra budgetlijn voorzien.

Afrikaanse Unie pakt strijd tegen straffeloosheid aan

“Senegalese magistraten krijgen assistentie van gespecialiseerde collega’s in internationaal recht en oorlogsmisdaden uit andere Afrikaanse landen”, verklaarde Robert Dossou, de vertegenwoordiger van de Afrikaanse Unie. Hij noemde het bereikte akkoord ‘historisch’, omdat de AU voor het eerst concreet bewijst de strijd tegen de straffeloosheid van feiten gepleegd door oud-staatshoofden ernstig te nemen.

“L’Afrique peut juger l’Afrique et cette preuve se fait au Sénégal”, zei Dossou. Hij verwijst daarmee naar de kritiek van onder meer België, dat vragende partij was om Habré voor de rechter te brengen op vraag van Belgische slachtoffers van Habré, indien Senegal het zelf niet zou doen.

Op vrijdag 20 juli had het hoogste rechtscollege van de VN, het Internationaal Hof van Justitie (ICJ) in Den Haag, zich uitgesproken in de zaak die België tegen Senegal had aangespannen. “Senegal moet zonder dralen zelf de voormalige Tsjadische president Hissène Habré vervolgen, of hem aan België uitleveren”, zo luidde de uitspraak van het hof. België eist al sinds 2005 de uitlevering van de ex-dictator.

De uitspraken van het ICJ zijn wel bindend, maar kunnen niet worden afgedwongen. Toch toonde de Senegalese president Macky Sall al meteen na de uitspraak in Den Haag de politieke bereidheid om het proces tegen Habré eindelijk in Dakar van start te laten gaan. Zijn voorganger schoof de zaak elke keer weer op de lange baan.

Mensenrechtenorganisaties hopen dat proces er nu snel komt

Senegal had zich al in 2006 akkoord verklaard om de ex-dictator van Tsjaad (ondertussen 70 jaar oud) niet langer in alle rust te laten genieten van zijn vrijwillige ballingschap in Dakar, maar om hem ofwel zelf te vervolgen wegens oorlogsmisdaden, misdaden tegen de mensheid en foltering van tienduizenden tegenstanders tijdens zijn bloedig bewind (1982-1990) of hem uit te leveren aan een derde land, in casu België, waar alles sinds 2005 klaar is voor een proces.

Mensenrechtenorganisaties reageerden in augustus al erg verheugd op het bereikte akkoord. “Wij rekenen op Senegal en de AU om het proces tegen Habré nu echt snel te laten beginnen”, verklaarde Alioune Tine, voorzitter van Rencontre Africaine pour la défense des droits de l’homme (Raddho), een Afrikaanse NGO met hoofdzetel in Dakar.

Het International Committee for the Fair Trial of Hissène Habré, dat een brede waaier van organisaties omvat die de slachtoffers vertegenwoordigen samen met Human Rights Watch, de International Federation of Human Rights (FIDH), de Senegalese mensenrechtenliga en de Franse actiegroep Agir Ensemble pour les Droits de l’Homme hoopte dat de internationale donoren nu ook snel met geld over de brug gaan komen om het proces te helpen financieren.

Universele jurisdictie van de Belgische ‘genocidewet’

België is bij deze zaak betrokken geraakt toen enkele Tsjadische slachtoffers van de terreur onder Habré – die ondertussen als vluchtelingen in België ook de Belgische nationaliteit hadden verworven – in november 2000 diverse klachten met burgerlijke partijstelling indienden bij een Brusselse rechtbank, waarbij ze beroep deden op de universele jurisdictie van de Belgische genocidewetgeving in zaken van misdaden tegen de menselijkheid.

De Brusselse onderzoeksrechter Daniel Fransen en zijn team hebben duizenden dossiers van slachtoffers onderzocht, ook ter plaatse in N’Djamena. Op 19 september 2005 heeft Fransen het onderzoek afgesloten en meteen een internationaal aanhoudingsmandaat uitgevaardigd tegen Hissène Habré.

De beschuldiging luidt: misdaden tegen de menselijkheid, oorlogsmisdaden, systematische marteling van gevangenen en zware overtredingen van het internationaal humanitair recht. Senegal was dus op basis van internationale verdragen die het land ondertekende, verplicht om Habré te arresteren en uit te leveren.

200.000 gevallen van marteling en 40.000 buitengerechtelijke executies

De uitlevering aan België, waar bij wijze van spreken alles klaar was om het proces tegen Habré onmiddellijk van start te laten gaan, lag voor de hand en was ook de optie die de voorkeur wegdroeg van de organisaties van slachtoffers en hun familieleden.

Tijdens de Koude Oorlog kon Habré rekenen op de steun van onder meer Frankrijk en de VS in zijn strijd tegen de militaire bemoeienissen van de toenmalige Libische leider kolonel Khaddafi in Tsjaad. De CIA, onder toenmalig VS-president Ronald Reagan, bood Habré uitgebreide hulp aan bij de uitbouw van zijn beruchte geheime inlichtingendienst DDS, die tussen 1982 en 1990 verantwoordelijk was voor tienduizenden gevallen van martelingen en buitengerechtelijke executies van al dan niet vermeende tegenstanders.

De overlevende slachtoffers van de terreur van de ‘Pinochet van Afrika’ en hun familieleden wachten al 22 jaar op gerechtigheid die een einde zou moeten maken aan de straffeloosheid. Nooit eerder was er meer reden tot hoop voor de slachtoffers van Habré dan met de recente stappen die Senegal heeft gezet.

Bijkomende bronnen:

Questions relating to the Obligation to Prosecute or Extradite (Belgium v. Senegal)
The Court finds that the Republic of Senegal must, without further delay, submit the case of Mr. Hissène Habré to its competent authorities for the purpose of prosecution, if it does not extradite him
http://www.icj-cij.org/docket/files/144/17084.pdf

Affaire Habré : Dakar réaffirme la tenue du procès avant fin 2012
http://www.rewmi.com/Affaire-Habre-Dakar-reaffirme-la-tenue-du-proces-avant-fin-2012_a64927.html

ICJ: Ex-Chad leader Habré’s victims’ long wait for justice
http://www.amnesty.org/en/news/icj-ex-chad-leader-habr-s-victims-long-wait-justice-2012-07-20

Procès Habré: accord historique entre l’UA et le Sénégal pour la création d’un tribunal spécial
http://www.jeuneafrique.com/Article/ARTJAWEB20120823084421/tchad-senegal-ua-just…

Hissein Habré partout sauf au Tchad, les activistes disent non à Wade
http://wadr.org/fr/site/news_fr/1353/Hissein-Habr%C3%A9-partout-sauf-au-Tchad-les-activistes-disent-non-%C3%A0-Wade.htm

Hissène Habré: dernière ligne droite vers un procès au Sénégal
http://www.jeuneafrique.com/actu/20120823T125912Z20120823T125911Z/hissene-habre-…

Tchad: un tribunal spécial créé pour juger l’ex-président Habré Slate Afrique
http://www.slateafrique.com/93297/tchad-un-tribunal-special-cree-pour-juger-lex-…

Tchad: ça se gâte pour Hissène Habré par Clarisse Juompan-Yakam
http://www.jeuneafrique.com/Article/JA2690p018.xml0/tchad-senegal-ua-justicetcha…

HRW: Senegal: New Court to Try Chad Ex-Dictator in Senegal Donors Should Support Plan to Try Hissène Habré
http://www.hrw.org/news/2012/08/22/senegal-new-court-try-chad-ex-dictator-senega…

Al Jazeera: AU and Senegal ink deal to try ex-Chad leader Special tribunal to be created to try former Chadian leader Hissene Habre, who is accused of war crimes
http://www.aljazeera.com/news/africa/2012/08/201282312427190645.html

Chronology of the Habré Case
http://www.hrw.org/news/2012/03/09/chronology-habr-case