De G8-leiders, met inbegrip van de VS en Japan, hebben tijdens hun laatste top in Camp David uiting gegeven aan hun frustratie over het feit dat Europese overheden er niet in geslaagd zijn enerzijds de toekomst van de gemeenschappelijke munt veilig te stellen en anderzijds een voldoende sterk vangnet op te richten om te voorkomen dat de gevolgen van een mogelijke eurocrisis zich zullen verspreiden over de hele wereld. 

Maar veel staten die minder machtig zijn dan de G8 en ernstig getroffen kunnen worden door de actuele financiële gebeurtenissen in de eurozone hebben geen mogelijkheid om Angela Merkel en François Hollande tot actie aan te sporen. Tim Jones van Jubilee Debt Campaign zegt “dat arme landen ernstig te lijden kunnen hebben van de Europese schuldencrisis”. 

Net zoals tijdens de eerste golf van de wereldwijde kredietcrisis kunnen de inkomsten van arme landen ook nu om verschillende redenen afnemen. Bijvoorbeeld door minder export wegens de gedaalde vraag van de Europese landen die zich hoe langer hoe meer in een recessie bevinden. Bovendien halen banken en andere multinationals hun kapitaal uit deze landen weg om hun financiën in het thuisland te ondersteunen. Voorts hebben migranten die in Europa wonen nu minder geld om naar hun families in het land van herkomst te sturen.    

In het rapport ‘The State of Debt‘ gebruikt Jubilee Debt Campaign voorspellingen van het IMF (Internationaal Muntfonds) en de Wereldbank om aan te tonen dat wordt verwacht dat de totale schuldaflossing van de 61 geanalyseerde arme landen met gemiddeld een derde zal toenemen gedurende de komende twee jaar ten gevolge van de tragere groei en het onstabiele financiële systeem in de rest van de wereld. 

Door de recessie van 2008-2009 kwam er een einde aan de daling op lange termijn van de schuldaflossing van vele arme landen. Voordien had intense publieke druk van een mondiale coalitie van actievoerders tegen de schuldenlast geleid tot wereldwijde schuldkwijtschelding van een aantal arme landen.  

Uit onderzoek van Jubilee Debt Campaign blijkt dat de schuldaflossing verminderd is van 20 procent van de overheidsinkomsten in 1998 tot minder dan 5 procent in 2010 dankzij de internationale schuldverlichting, waarvan de toenmalige Britse Labour-premier Gordon Brown een voorvechter was. Deze internationale schuldverlichting wordt beheerd door het IMF en de Wereldbank via de zogeheten Regeling voor Arme landen met een Zware Schuldenlast (Heavily Indebted Poor Countries, HIPC). 

Er zijn aanwijzingen dat gewone families in deze landen de voordelen hiervan gevoeld hebben. Zo werd bijvoorbeeld in Tanzania het schoolgeld afgeschaft nadat het land schuldverlichting was verleend in 2001. Aanmeldingen voor het basisonderwijs stegen in Tanzania van minder dan de helft van de schoolplichtige kinderen in de late jaren negentig tot 82 procent na de schuldverlichting onder de voorwaarden van HIPC. 

Onlangs is de schuldenlast echter opnieuw gestegen vanwege de leningen die overheden zijn aangegaan om de voorbije zware jaren te kunnen overbruggen. In veel gevallen kwamen die nieuwe leningen van het IMF, dat landen in nood bij het uitbreken van de crisis financieel heeft gesteund. Ook privéleningen aan de armste landen zijn erg toegenomen.

Bovendien beginnen nieuwe internationale spelers zoals China en India groeiende invloed uit te oefenen in Afrika. Ze organiseren er grote bouwprojecten, variërend van grootse containerhavens tot vijfsterrenhotels, meestal met geld dat aan het gastland wordt geleend.  

Enkele landen waaraan internationale schuldverlichting werd verleend, zoals Ethiopië, Mozambique en Niger, gaven al snel evenveel uit aan schuldaflossing als vóór de schuldverlichting. Jubilee Debt Campaign vreest dat hieruit een toekomstige crisis kan ontstaan. Veel arme landen met een zware schuldenlast (HIPC) hebben grote tekorten op de lopende rekening (nvdr: lopende rekening van een land is de handelsbalans plus de netto factor inkomen uit het buitenland plus de netto unilaterale overdrachtsbetalingen uit het buitenland), van 5 procent of meer.

Hieruit blijkt een grote afhankelijkheid van buitenlandse financiering. Hierdoor zijn deze landen erg kwetsbaar indien investeerders zouden beslissen met hun geld te vertrekken. Dit zal ongetwijfeld het geval zijn als Griekenland niet meer tot de eurozone zal behoren en men liever zal willen investeren in veiligere plaatsen.     

Volgens Max Lawson, beleidsadviseur bij Oxfam, zullen ontwikkelingslanden een nieuwe financiële crisis in Europa moeilijker te boven komen, aangezien veel ontwikkelingslanden een negatief saldo hebben als gevolg van de kredietcrisis van 2008-2009. Hij zegt dat het IMF, toentertijd nog onder leiding van de linkse Dominique Strauss-Kahn, overheden bewust extra speling heeft gegeven om te verhinderen dat sociale uitgaven voor bijvoorbeeld onderwijs en gezondheidszorg door de crisis zouden worden aangetast. 

Aan veel ontwikkelingslanden worden nu echter door het IMF, waar momenteel de meer orthodoxe Christine Lagarde aan het roer staat, strenge uitgavendoelstellingen opgelegd om de tekorten die zich gedurende de voorbije jaren hebben opgestapeld, weg te werken. “Het IMF-advies aan arme landen is een afspiegeling van de heersende stemming bij de G8”, zegt Lawson. “We waren in het Noorden een tijdje Keynesiaans en het IMF werd flexibeler. Nu draait het echter enkel om bezuinigingen.”    

Kate Dooley van de NGO Save the Children is het ermee eens dat de armste landen (HIPC) een hoge prijs zullen betalen voor de nieuwe crisis in Europa. “Het huidige probleem is de erg hoge werkloosheid”, zegt ze. Hierdoor worden ook migranten van arme landen getroffen, waardoor ze minder geld naar hun land van herkomst kunnen sturen. “Een ander probleem wordt gevormd door de kleinere kapitaalstromen vanwege de herkapitalisatie van de banken in Europa.”   

Jubilee Debt Campaign hoopt dat men uit de gebeurtenissen van het laatste jaar in de eurozone zal leren dat de bereidheid om schuldenlast uit de hand te laten lopen – zowel schulden van overheden als schulden van financiële instellingen uit de privésector – catastrofale gevolgen kan hebben.

In plaats van financiële vrijheid voor iedereen is Jubilee Debt Campaign er voorstander van dat overheden de macht hebben om zogeheten kapitaalcontroles op te leggen, waardoor speculatieve kortetermijngeldstromen in en uit kwetsbare economieën kunnen worden beperkt.

Actievoerders vragen al lang om een internationaal systeem dat bemiddelt bij grensoverschrijdende schulden en ervoor zorgt dat zowel schuldeisers als schuldenaars eerlijk worden behandeld. Dit was absoluut niet het geval in Griekenland, waar de vraag wie wat bij wie verschuldigd is tot politieke verlamming heeft geleid.

Tim Jones dringt er in feite op aan dat de problemen in Europa enkel kunnen worden opgelost als bepaalde onbetaalbare schulden van landen als Griekenland en Portugal kwijt worden gescholden. “Europa moet dringend de tijd van bezuinigingen en steun aan roekeloze banken achter zich laten en te hoge schuldenlast kwijtschelden.”

Heather Stewart

Heather Stewart is medewerker bij de Britse campagnecoalitie voor afschaffing van de schuldenlast Jubilee Debt Campaign.

Deze tekst verscheen al in The Observer op zondag 20 mei 2012.
http://www.guardian.co.uk/world/2012/may/20/poor-countries-debt-repayment-economic-crisis

(vertaling uit het Engels door Lene Cools)