Aziatische vraag domineert

Sommige oorzaken van torenhoge energierekeningen zijn onvermijdelijk – de meeste regeringen kunnen weinig doen aan de groothandelsprijs van gas zelf. Fossiele brandstofbedrijven doen enorme investeringen die jaren duren voordat ze volwassen zijn – de broedperiodes van gematigde prijzen – gevolgd door krapte in het aanbod wanneer de prijzen omhoogschieten. De gasprijzen zijn het afgelopen decennium gedaald en de komst van de pandemie in 2020 drukte de vraag.

Regio’s zonder binnenlandse gasvoorziening, of die de afgelopen decennia het grootste deel van hun gasreserves hebben uitgeput, zijn afhankelijk van import. Landen aan de rand van Europa – zoals het VK en het Middellandse Zeegebied – gingen ervan uit dat ze konden vertrouwen op de wereldwijde toevoer van vloeibaar aardgas. Maar tankers van de grote gasproducenten zoals Qatar kunnen terecht in Europa of Azië, afhankelijk van wie de hoogste prijs betaalt. Nu is er een toeloop, en de Aziatische vraag domineert.

Het domino-effect op de energierekening wordt versterkt in Europese landen waar elektriciteit wordt georganiseerd via groothandelsmarkten (waarop leveranciers bieden als de prijs gunstig is) en waar de meeste huizen verwarmd worden met gas. De gemiddelde energierekening voor gezinnen, die het afgelopen jaar al sterk gestegen is, zal in 2022 naar verwachting met ongeveer 50 procent stijgen. Tot de helft van die stijging komt niet van het gas dat u verbrandt, maar van de impact van gas op de elektriciteitsprijzen.

Goedkope hernieuwbare energie

Dus waarom wordt een gasprijscrisis dan zo sterk gevoeld in de elektriciteitsrekeningen? Gas genereert immers minder dan de helft van de elektriciteit, in de hele EU slechts ongeveer 20 procent (in België zo’n 28 procent; aandeel aardgas in totale energieproductie Nederland: 41 procent, red). Hernieuwbare energie genereert meer dan een kwart van de Britse stroom (in België 16,7 procent; in Nederland 11,7 procent, red.). De kosten voor het opwekken van stroom uit wind en zon zijn de afgelopen tien jaar wereldwijd gedaald, met meer dan 40 procent voor onshore wind en nog veel meer voor offshore en zonne-energie. 

Huishoudens betalen voor hun elektriciteit een veelvoud van wat het nu kost om het op te wekken en te transporteren met de schoonste energiebronnen.

Het ontwerp van elektriciteitssystemen heeft de revolutie in hernieuwbare energie niet bijgehouden. Concurrerende elektriciteitsmarkten, die in veel landen zijn opgericht om te proberen de kosten te minimaliseren, hebben in feite te maken met de grootste prijsstijgingen. Dit is niet omdat regeringen elders belastingen gebruiken om elektriciteit te subsidiëren (hoewel sommigen dat doen), maar omdat op de groothandelsmarkten voor elektriciteit de duurste leverancier de prijs bepaalt.

Aangezien hernieuwbare energiebronnen en kernenergie altijd zullen werken wanneer ze kunnen, zijn het fossiele brandstoffen – en momenteel zonder twijfel gas, plus de kosten van belastingen op CO₂-vervuiling – die de prijs bijna altijd bepalen, omdat sommige gascentrales het grootste deel van de tijd nodig zijn. En in het geval van gascentrales moet de elektriciteitsprijs hoog genoeg zijn om hun productiekosten te dekken. Het is een beetje alsof je de spitsprijs moet betalen voor elke treinreis die je maakt.

Als hernieuwbare energiebronnen nu zoveel goedkoper zijn, waarom kunnen consumenten dan geen elektriciteit rechtstreeks bij groene leveranciers kopen en vermijden om de gas- en CO2-kosten te betalen?

Een nieuw gouden tijdperk

Energiemarkten zijn niet ontworpen om flexibel om te gaan met hernieuwbare energiebronnen. Die  vereisen een grote investering om op te starten, maar kosten veel minder in gebruik dan fossiele brandstoffen. 

Overheden bieden opwekkers langetermijncontracten aan tegen een vaste prijs voor hun productie van hernieuwbare energie. Dit is de grootste aanjager van investeringen geweest, terwijl concurrerende veilingen van deze contracten, voor bedrijven die graag duurzame energie willen uitbouwen, de bouwkosten hebben gedrukt.

Huishoudens en andere kleine consumenten kunnen daarentegen zelden contracten met een vaste prijs van meer dan een jaar of twee vooruit kopen, gezien de onzekerheden in de groothandelsprijzen en de regeringen die afwisseling van leveranciers middels concurrentie aanmoedigen. De elektriciteit die wordt opgewekt uit contracten voor hernieuwbare energie wordt in de rest van het systeem ingevoerd. Dat compenseert de variabele output van hernieuwbare energie door minder of meer uit conventionele bronnen op te wekken. Zelfs als we hiermee rekening houden, wordt de kloof tussen goedkope hernieuwbare energiebronnen en dure finale elektriciteit onredelijk.

Tien jaar geleden voorspelden veel energie-experts een “gouden tijdperk van gas”. Landen zullen waarschijnlijk nog enkele jaren gas blijven verbranden. Maar door de noodzaak om de uitstoot te verminderen en met de komst van goedkope hernieuwbare energiebronnen, zal elektriciteit in de toekomst waarschijnlijk het energiesysteem domineren om zaken als warmtepompen en elektrische voertuigen aan te drijven. Deze gouden eeuw van de elektriciteit kan niet aanbreken zolang de prijs van elektriciteit wordt bepaald door fossiele brandstoffen en hun CO2-kosten.

Energiemarkt hervormen

Hoe zouden de elektriciteitsmarkten die afgestemd zijn op hernieuwbare energie eruitzien? In een onderzoek naar elektriciteitsprijzen dat ik met collega’s leidde, stelden we een “poel met groene stroom” voor, die langetermijncontracten met producenten van hernieuwbare energie bundelt en de stroom verkoopt aan consumenten. De prijs zou voornamelijk worden bepaald door de werkelijke investeringskosten van producenten, in plaats van door gasgedreven groothandelsmarkten.

Wanneer er niet genoeg hernieuwbare energie wordt opgewekt of opgeslagen – zoals op koude en rustige winterdagen – zou de groene stroompoel voor beperkte perioden en hoeveelheden elektriciteit van de groothandelsmarkt kopen. Om die kosten (en emissies) te minimaliseren, kunnen contracten kortingen geven aan klanten die buiten de piekuren elektriciteit gebruiken, of aan klanten met tweerichtingsaansluitingen voor elektrische voertuigen die stroom terug kunnen verkopen aan het net.

Het zal niet van de ene op de andere dag gebeuren. Het zal de factuur morgen niet verlagen. Maar nieuwe elektriciteit heeft een nieuwe markt nodig – een markt die de energiefactuur verlaagt en tegelijkertijd het energiesysteem koolstofarm maakt.