Foto: Vinnie De Craim
Opinie - Jeroen Fonteyn

Samen tegen corona? Of regeert straks het darwinistische recht van de sterkste?

Enkele reflecties over economie in tijden van shock, over de rol van de overheid om de werkgelegenheid aan te zwengelen, en om de maatschappij weerbaar te maken voor toekomstige shocks.

vrijdag 29 mei 2020 13:03
Spread the love

 

In het begin van de lockdown, half maart, was de leuze “samen tegen corona”. We zaten allemaal in hetzelfde schuitje, we werden allemaal onvoorbereid door de komst van dit virus getroffen. De solidariteit onder de bevolking was hartverwarmend. Er verschenen meteen opiniestukken die opriepen tot sociale rechtvaardigheid[i]. Intussen heeft corona tot een ongeziene economische crisis geleid, en we worstelen ermee om de ramp die we meemaken te kaderen.

Hoe komen we deze crisis te boven? Omdat er in de recente geschiedenis geen vergelijkingspunten te vinden zijn, bestaan er ook geen blauwdrukken voor het herstelbeleid. Ik ben in elk geval niet de eerste die zich meteen grote vragen stelde bij de onevenwichtige samenstelling van het economische relancecomité van de Vlaamse regering [ii]. De keuze van experten lijkt ingegeven door het geloof in een crisisbeleid met neoliberale inslag. Men rekent erop dat bedrijven actief op een hoogst concurrentiële geglobaliseerde markt de economische motor weer op gang zullen trekken. Een neoliberaal relancebeleid bergt echter heel wat gevaren in zich. Als de coronacrisis vandaag al de grote ongelijkmaker blijkt te zijn, dan is het toch het laatste wat we willen, dat die situatie verder uitgediept wordt?

Een neoliberale shockdoctrine met enkele winnaars en veel verliezers?

In haar veelbesproken boek Shockdoctrine beschreef de Canadese journaliste Naomi Klein hoe sinds de jaren 70 in heel wat landen met neoliberale modellen enorme ongelijkheid werd georganiseerd. Dit gebeurde steeds na een shockmoment, ondermeer in Chili, de VS en Irak, of bij het uiteenvallen van de Sovjet-Unie[iii].

In de aanpak van deze crisis schuilt een enorm gevaar, namelijk dat aan het einde van de rit vooral de rijkeren, de grote bedrijven, de banken en de aandeelhouders er versterkt uitkomen. Hun belangen zie ik in het relancecomité meer dan royaal vertegenwoordigd, in tegenstelling tot die van pakweg kleine zelfstandigen, werknemers of kansarmen. De sterke spelers kunnen straks mogelijks als eerste gebruikmaken van de bedragen die overheden in de economie willen pompen, waarna we zullen vaststellen dat er onvoldoende geld over is om andere actoren in de maatschappij te ondersteunen. Voor een neoliberaal relancebeleid, eenzijdig gericht op exportgerichte bedrijven, bestaat volgens mij geen maatschappelijk draagvlak. Er zijn namelijk nog wel andere belangen die op het spel staan in deze fase van economische krimp.

De grootste economische spelers zouden in volle crisis hun concurrentieel voordeel kunnen benutten om het laken naar zich toe te trekken. In de internationale economie lijken dergelijke processen al op grote schaal aan de gang. Een extreem voorbeeld hiervan is natuurlijk Amazon, dat gretig van deze crisis profiteert[iv]. Sinds maart kunnen bedrijven gebruik maken van spotgoedkope leningen van de ECB, maar deze directe lijn naar de geldpers is de facto enkel voor de allergrootste, veelal beursgenoteerde multinationals beschikbaar[v]. Lobbyisten voor de grote bedrijfssectoren zijn tijdens deze pandemie trouwens actiever dan ooit, zo analyseerde Corporate Europe Observatory[vi]. Er is al zo vaak gezegd en geschreven dat het trickle-down-effect een fictie is, waarbij groei aan de top van de economie naar onder toe zou doorsijpelen[vii]. Bij wijze van voorbeeld: worden straks misschien alle lokale koffiehuizen in de Vlaamse steden weggeconcurreerd door Starbucks?

Corona steekt stokken in de wielen van de vrije markt

Om de schade te beperken, zijn zeer gerichte steunmaatregelen uiteraard noodzakelijk, zodat ondernemingen makkelijker de crisis overleven en er minder ‘oude’ jobs verloren gaan[viii]. Vlaanderen zal zich ook staande moeten weten te houden ten opzichte van zijn directe buurlanden. Een defensieve reflex, gericht op het redden van het economische model van voor de crisis, is begrijpelijk, maar van deze kant valt echt geen snel herstel te verwachten. De wereldhandel wordt namelijk alleen maar onstabieler, en dat zal minstens nog een paar jaren zo blijven. Wereldwijde toeleveringsketens zullen nog lang ernstig verstoord zijn. Er is geen enkele zekerheid over het herstel van al onze afzetmarkten, want ook groeilanden in Azië, Latijns-Amerika en Afrika zijn zwaar getroffen door de coronacrisis. In exportgerichte bedrijven zullen er netto dan ook erg veel jobs verdwijnen.

In eigen land zullen de Belgen gedurende het hele jaar 2020 uit angst voor besmetting ook maar heel voorzichtig consumeren, waardoor koopkrachtmaatregelen slechts een beperkt effect kunnen hebben. Eigen aan deze crisis is weliswaar dat er ook uitzonderingen zijn die de regel bevestigen, ik denk aan de e-commerce of aan de toegenomen verkoop van elektrische fietsen of fitnesstoestellen. Er zijn dus zeker nichesectoren waarin creatieve ondernemers tijdens de crisis een nieuw businessmodel kunnen opzetten. Toch moeten we in heel wat sectoren rekening houden met blijvende schade aan het economische weefsel.

Over het algemeen gesproken zijn bedrijven en financierders vandaag extra voorzichtig en risicoschuw. Investeringen worden on hold gezet, en omwille van de onzekere toekomst heeft het voor vele bedrijven zelfs geen zin om overbruggingskredieten aan te vragen. Brussels Airlines is alvast een voorbeeld van een bedrijf dat vandaag helemaal geen garanties kan geven wat betreft toekomstige werkgelegenheid en investeringen, ook niet in ruil voor miljoenen overheidssteun.

Eerder dan grote multinationals te ondersteunen, zou men zich vandaag moeten focussen op de talrijke kmo’s en zelfstandigen die Vlaanderen rijk is, met andere woorden eerder op de onderkant dan op de top van de economie. Die kmo’s blijken overigens harder getroffen door de crisis dan grote bedrijven[ix]. Daarvoor lijkt een fundamenteel ander model nodig – ik zou hier zelfs ronduit durven spreken van protectionisme, om ons economisch weefsel te beschermen tegen kapitaalkrachtige grote internationale spelers.

Tijd voor een nieuw paradigma: overheden nemen de leiding in de economie

Wie verwacht dat de vrije markt in deze crisis de uitweg zal bieden, kan beter dit stuk van Rutger Bregman eens lezen: “Het tijdperk van het neoliberalisme loopt ten einde”[x]. De tekst laat ook econome Mariana Mazzucato aan het woord, die beschreef dat vrijwel elke wezenlijke innovatie, inclusief de ontwikkeling van een vaccin, op een incentive van een overheid terug te voeren is.

Het artikel citeert uit het hoofdartikel van de Financial Times, één van de grootste zakenkranten ter wereld, van 4 april 2020: “Er zullen radicale hervormingen – die de heersende beleidsrichting van de afgelopen vier decennia omkeren – op tafel moeten komen. Regeringen zullen een actievere rol in de economie moeten accepteren. Zij moeten openbare diensten zien als investeringen in plaats van als kostenposten, en zoeken naar manieren om de arbeidsmarkten minder onzeker te maken. Herverdeling zal weer op de agenda staan; de privileges van de ouderen en de rijken in het bijzonder. Beleid dat tot voor kort als excentriek werd beschouwd, zoals een basisinkomen en vermogensbelastingen, zal in de mix moeten worden opgenomen.”

Sinds John Maynard Keynes weten we dat de vrije markt niet in staat is om een uitweg te bieden uit crisissen van deze omvang. Gelukkig zijn er nog overheden die via een gericht investeringsbeleid nieuwe jobs kunnen creëren. Dat betekent ook duidelijke keuzes maken over wat voor soort economie we willen. Door een multiplicatoreffect kan dit de economische motor weer op gang trekken, met positieve gevolgen ook voor de private jobmarkt. Voor een herstel van de werkgelegenheid moeten we in eerste instantie naar de overheid kijken, daarnaast ook naar lokale, kleinschalige en duurzame initiatieven, die niet per definitie afhankelijk zijn van de geglobaliseerde markt. Hoe zou zo’n post-corona-beleid er in de praktijk uit kunnen zien? Ik geef in de rest van deze tekst een aanzet.

Kwetsbaarheid tijdens de lockdown

Maar eerst wil ik het even hebben over ongelijkheid. De lockdown heeft in de praktijk vooral wie voordien al kwetsbaar was, zwaar getroffen[xi]. De coronacrisis heeft de bestaande ongelijkheden in onze samenleving alleen maar uitvergroot. Vóór de crisis waren armoedecijfers al onaanvaardbaar hoog voor een zeer rijk land als België. Heel wat mensen hadden het moeilijk om zich staande te houden op een bijzonder veeleisende arbeidsmarkt.

De werkloosheidscijfers waren laag, maar er waren ook veel zogenaamde ‘inactieven’: deels gaat het om kansengroepen zoals laaggeschoolden. Steeds meer mensen moesten zich tevreden stellen met tijdelijke of onderbetaalde jobs, met een gebrek aan sociale bescherming. Het is deze groep van de meest kwetsbare werkenden die het hardst wordt getroffen. Terwijl vaste krachten recht hebben op tijdelijke werkloosheidsuitkeringen en als eerste weer mogen gaan werken, hebben interimmers van de ene op de andere dag hun job verloren. Uitgerekend sectoren als horeca en entertainment of cultuur met veel flexijobs mogen pas later opstarten. 

Een economie van precaire baantjes – uitstoting op de arbeidsmarkt?

In haar boek Uitstoting toont de gekende sociologe en econome Saskia Sassen aan dat uitstoting, in erg verschillende vormen, een algemene trek is van het geavanceerde wereldwijde kapitalisme, vooral in door schulden geplaagde economieën, van de VS over Griekenland tot Afrika en Latijns-Amerika[xii]. Dit komt neer op een brutale sortering van winnaars en verliezers, waarbij veelal onder de radar huishoudens en kleine bedrijven afglijden in de armoede.

Laat ons dat nu eens toepassen op de arbeidsmarkt, een thema dat me als werkzoekende persoonlijk bezighoudt. In een streng kapitalistisch systeem zijn bedrijven steeds op zoek naar de hoogste productiviteit, de laagste kosten en de hoogste winsten. Zal uitstoting op de arbeidsmarkt stilaan de regel in plaats van de uitzondering worden, onder druk van deze ongeziene economische crisis, terwijl de schulden van overheden, burgers en bedrijven zich opstapelen?

Uitstoting van wie niet langer kan volgen in een extreem competitieve war on jobs, met nog meer precaire baantjes met slechte sociale bescherming als gevolg? Uitstoting pakweg van jongeren met een scholingsachterstand – een situatie waar ze door de coronacrisis vaak helemaal niets aan kunnen doen? Uitstoting van wie toevallig niet de juiste, erg gespecialiseerde competenties heeft die de arbeidsmarkt vraagt? Van wie niet in het perfecte plaatje van de noden van de werkgevers past – noden die door de crisis veranderd zijn, iets waaraan die werkzoekenden niets kunnen doen? Ik weet namelijk uit eigen ervaring maar al te goed hoe star en behoudsgezind grote delen van de Vlaamse arbeidsmarkt helaas tot op vandaag nog steeds zijn.

Wellicht het allerbelangrijkste voor elk economisch herstelbeleid is een spoedig herstel van de werkgelegenheid, maar op de disruptieve arbeidsmarkt van de toekomst moet iedereen een faire kans krijgen. Nogal wat werkzoekenden zullen zich moeten herscholen, bijvoorbeeld ook via een grootschalige uitbreiding van een systeem van werkplekleren. Een goed talentenmanagement voor de arbeidsmarkt is belangrijk.

Willen we een inclusieve arbeidsmarkt creëren, zullen we echter ook moeten kijken naar de vraagzijde van de arbeidsmarkt: een beleid dat werkgevers aanspoort om mensen met een minder evident profiel of met een afstand tot de arbeidsmarkt de kans te geven om zichzelf te bewijzen en te ontplooien – zoals bijvoorbeeld Bart Moens van Odissee Hogeschool betoogt[xiii]. Ik onderschrijf alvast ook pleidooien om de sociale economie te herwaarderen, volgens Gorik Ooms van Herwin een “vaccin tegen de arbeidsmarktcrisis”. En in tegenstelling tot wat men misschien denkt, zou dit voor de belastingbetaler minstens budgetneutraal moeten zijn[xiv].

De vraag is dus of het beleid zal blijven inzetten op het behoud van een concept van écht “waardig werk”? Waarbij een vaste job met goede sociale bescherming het einddoel is voor iedereen, niet enkel voor diegenen die meer geluk hadden? Waarbij ook oog is voor de intrinsieke motivatie en talenten van de werknemers?

Nu door de coronacrisis de maatschappelijke noden extra hoog zijn, zijn er beslist voldoende mogelijkheden voor zinvolle jobs met een grote maatschappelijke meerwaarde. Zeker is: een arbeidsmarkt met nog meer tijdelijke jobs maakt ons net extra kwetsbaar voor toekomstige shocks. Als we de sociale vrede in dit rijke land willen bewaren, lijkt me dit een cruciaal punt. We hebben nood aan een economisch model, waarbij iedereen meekan, ook de zwakkeren. Een inclusieve economie op maat van de mensen, en niet omgekeerd.

Een weerbare economie gericht op het algemene belang

Overheden kunnen de infrastructuur van de post-corona-economie in de stijgers zetten, een economie die ons weerbaar maakt tegen de shocks van de toekomst. We kunnen ons maar beter op een crisis-gevoelige toekomst voorbereiden, daarbij denk ik bijvoorbeeld aan nieuwe pandemieën of aan watertekort en overstromingen omwille van klimaatverandering, die stuk voor stuk een groot risico inhouden voor onze economie.

Een concrete maatregel die de Vlaamse Regering bijvoorbeeld kan nemen om op korte termijn veel jobs te creëren, is een stevige ondersteuning geven aan steden en gemeenten voor de realisatie van hun klimaatplannen[xv]. Investeringen in digitale innovatie, in (ook preventieve) gezondheidszorg en in een droogtebestendige infrastructuur lijken ook zeer nuttige investeringen voor de lange termijn. Vlaanderen kan zich ook inspireren op het Chinese herstelplan: het land kondigde ondermeer zeer grote investeringen in openbaar vervoer aan (spoorwegen en metro’s)[xvi].

Om mensen op korte termijn aan het werk te krijgen, kan men ook kijken naar kleinschalige sectoren, die niet exportafhankelijk zijn, maar dan hebben ze wel de juiste incentives van overheden nodig. Ik denk aan een duurzaam en veerkrachtig voedsel- en landbouwsysteem met korte keten in de voeding en agro-ecologische landbouwpraktijken, coöperaties (bijvoorbeeld in de energiesector), verder ook de sociale economie. Van deze nichesectoren gaat nu reeds heel wat innovatieve kracht uit. Zij zouden nu opgeschaald kunnen worden.

Maar hoe kan een overheid ervoor zorgen dat kapitaalstromen de weg vinden naar zulke initatieven, die wegens hun kleinschaligheid tot dusver weinig aandacht kregen van de gemondialiseerde financiële sector? Het gaat stuk voor stuk om economische activiteiten met een grote maatschappelijke waarde, en dat gaat verder dan een puur winstmotief op de korte termijn. Econome Ann Petifor wees er al op dat we het financiële systeem moeten democratiseren, als we onze economieën weerbaarder willen maken, en willen investeren in een economie die het algemene belang dient[xvii]. Een eerste stap lijkt op dat vlak alvast gezet: enkele maanden geleden werd een nieuwe Belgische bank boven het doopvont gehouden, NewB, die op een meer democratische manier bestuurd wordt en zich tot doel stelt om de lokale economie te financieren.

Herverdeling in een gekrompen economie

Louter reanimeren van de economie van het verleden zal niet werken, want dat economische model is extra kwetsbaar gebleken voor een shock van de orde van corona. Voor sommige sectoren is het hoogst onzeker wanneer ze terug op volle kracht zullen draaien, als ze al niet uit de markt geprezen zullen worden, ik denk aan de luchtvaart en de grote beurzen en evenementen. We zijn het niet meer gewoon, maar het is aan de overheid om de leiding te nemen en het kader te creëren voor de opbouw van de economie van de toekomst, na de vernieling die het coronavirus heeft gezaaid, met een focus op het algemene belang[xviii]. Zo gebeurde het ook in het midden van de vorige eeuw, toen op de ruïnes van de Tweede Wereldoorlog de welvaartsstaat met haar sociale zekerheidsmodel werd uitgebouwd, via een model van gemengde economie, onder leiding van de overheid.

De eerste prioriteit bij het herstelbeleid zou moeten liggen bij het geleidelijk aan wegwerken van structurele ongelijkheden die door de crisis ontstaan zijn of uitvergroot werden. Behalve investeringen met het oog op jobcreatie hebben we dus een beleid van herverdeling nodig in een structureel gekrompen economie. Dit kan niet wachten tot na de crisis. De overheid heeft de plicht om de impact van de crisis voor mensen te milderen. Structurele armoedebestrijding is vandaag belangrijker dan ooit. Een rechtvaardige relance moet dan ook vertrekken aan de basis, niet aan de top van de economie. De economie mag daarom ook niet terugkeren naar “business as usual”, waarbij als eerste de belangen beschermd worden van wie het voor de crisis al meer dan voldoende breed had.

Een crisisbeleid met neoliberale inslag houdt erg grote gevaren voor de sociale en politieke vrede in dit land in. Volgens de laatste peiling zouden 32,7 procent van de Vlamingen vandaag al op een extreem-linkse of extreem-rechtse partij stemmen, en 44,8 procent op een separatistische partij. Laten we dus bijzonder waakzaam zijn en samen tegen corona blijven strijden. Als we allemaal solidair zijn, helpen we elkaar er wel door.

 

Jeroen Fonteyn werkte meer dan 10 jaar in de cultuursector. Hij volgde een postgraduaat duurzame ontwikkeling en was recent actief bij de ngo WSM en bij Catapa vzw. 

 

Bronnen en referenties:

[i] https://www.standaard.be/cnt/dmf20200317_04893077

[ii] https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2020/05/12/de-ondraaglijke-eenzijdigheid-van-economisch-herstel

[iii] https://naomiklein.org/the-shock-doctrine/

[iv] https://www.mo.be/analyse/amazongroei-coronatijd-roept-vele-vragen-op

[v] https://www.ftm.nl/artikelen/ecb-geld-coronacrisis-aandeelhouders-champagne-tabaks-en-olieconcerns?share=VctJ2ST3Mc8xnxXSqwY%2BhWpDTjCgCqORq11Gqyn7LXiStO0nGFHdCRdj79t3hA%3D%3D&fbclid=IwAR3CURUihWptvq-Nh09POAs7IHbFc-U4qPPpk5CAGmvwq91PBLdkOz0xGG4

[vi] https://www.dewereldmorgen.be/artikel/2020/04/30/grote-bedrijfssectoren-zien-coronapandemie-als-unieke-kans-voor-nog-meer-winsten/

[vii] http://deoemma.nl/een-kritiek-op-de-trickle-down-theorie/

[viii] https://radio1.be/van-covid-crisis-naar-recovid-plan-er-staan-ons-nog-zware-tijden-te-wachten

[ix] https://www.standaard.be/cnt/dmf20200528_04974894

[x] https://decorrespondent.nl/11125/het-tijdperk-van-het-neoliberalisme-loopt-ten-einde-wat-komt-ervoor-in-de-plaats/427700625-2a78dcc4

[xi] www.standaard.be/cnt/dmf20200517_04963100

[xii] https://www.hup.harvard.edu/catalog.php?isbn=9780674599222

[xiii] https://sociaal.net/opinie/inclusieve-arbeidsmarkt-wel-willen-maar-nog-niet-kunnen/

[xiv] https://sociaal.net/opinie/sociale-economie-als-vaccin-tegen-arbeidsmarktcrisis

[xv] https://www.knack.be/nieuws/belgie/steden-zullen-de-wereld-redden-tenzij-we-ze-eerst-bankroet-laten-gaan/article-opinion-1598383.html?cookie_check=1589658115

[xvi] https://www.bloombergquint.com/onweb/china-to-aim-205-billion-at-trains-tech-via-cleaner-stimulus?fbclid=IwAR1Va1bnjFpHCFin64qYcgfvUy9tuFfmZjFIL06vuXasyy4rWXeeONJRBzs

[xvii] https://www.mo.be/interview/het-goede-nieuws-er-een-plan-voor-een-betere-wereld?fbclid=IwAR0NHEpD9rGdJaa_TUWd4TgeaQhjTogc_jbRR2HqSZf3xx0azx4vnRTk9d

Creative Commons

dagelijkse newsletter

take down
the paywall
steun ons nu!