Op 25 maart komen 27 van de 28 regerings- of staatshoofden van de Europese Unie bijeen in de Italiaanse hoofdstad om er de ondertekening te gedenken van het Verdrag van Rome (1957), de ‘geboorteakte van de Europese eenmaking’. Nummer 28 is afwezig, want premier Theresa May  doet alleen nog mee om de Britse uitstap te regelen.

De feestvierders bij de vorige herdenking 10 jaar geleden waren nog nietsvermoedend van de financiële catastrofe die er zat aan te komen. Lehmann Brothers was toen nog niet ineengestuikt, het woord subprime crisis moest nog uitgevonden worden, en bij de Grieken klonk troika nog niet als een scheldwoord. Kort daarna kwam daar verandering in. Vanaf 2008 ontbrandde de bankencrisis in de Verenigde Staten, en deinde uit naar Europa. De bankencrisis leidde tot massale aderlatingen voor de overheidsfinanciën van vele lidstaten. De lichtzinnigheid waarmee de Europese Unie de banken had laten begaan begon nu pas aan de oppervlakte te komen.  

Maar het was ook de eerste test voor de euro. Aangekondigd als een instrument van solidariteit en bescherming tegen de financiële markten brak de eurozone in stukken, volgens de breuklijnen die de minder neoliberaal geïndoctrineerde economen al lang hadden voorspeld. Een kern en een periferie, en daarbinnen nog meer breuklijnen. Eén munt, maar een heel spectrum aan rentetarieven voor staatsleningen, haast gratis voor Duitsland, heel duur voor Spanje of Italië, onbetaalbare woekerrenten voor Griekenland, Ierland of Portugal. Maar zie, de leuze “Never waste a good crisis” indachtig begonnen de Europese leiders vrijwel onmiddellijk de hervormingen door te voeren die er in normale omstandigheden moeilijk zouden door geraakt zijn. Sixpack, twopack, Begrotingsverdrag, Troika, geheime chantage door de Europese Centrale Bank, het beetje resterende democratie in de lidstaten werd onderuit gehaald om plaats te maken voor de neoliberale dogma’s. Ondertussen werd achter de schermen druk onderhandeld over vrijhandelsakkoorden als  TTIP en CETA…

Uiteenspattende zeepbellen

Niet alleen de euro bleek op drijfzand gebouwd, ook de zeepbel van de ‘Europese waarden’ spatte uiteen. Europees sociaal model? Solidariteit? Integendeel, concurrentie van allen tegen allen, pauperisering, economische survival of the fittest, dat is het reëel bestaande Europees model. In plaats van een meerwaarde te bieden tegenover het parochialisme van de natiestaat blijkt het een uitstekende voedingsbodem voor de ergste uitwassen ervan: nationalisme, xenofobie, en uiterst rechts. De hypocrisie over de ‘Europese waarden’ bereikte een triest hoogtepunt als de EU het op een akkoord gooide met Erdogan om tegen betaling van wat bloedgeld de ‘vluchtelingencrisis’ uit te besteden.

Natuurlijk is het ‘Europees project’ er op die manier niet populairder op geworden. De Europese leiders weten het, en natuurlijk zouden ze dat liefst anders zien. Te veel tegenkanting kan op termijn hun neoliberale plannen in gevaar brengen. Ook de bedrijven houden niet van brexits, instabiliteit, gemor en verschijnselen als Syriza of Podemos, ze verwachten van de Europese leiders een sereen businessklimaat.

Denkoefeningen

Het is met die bekommernis dat er sinds enkele jaren ‘denkoefeningen’ ondernomen worden door de Europese tenoren om hun Unie te ‘hervormen’. Het begon eind 2012 met het Rapport Van Rompuy, in 2015 gevolgd door een herwerkte versie, het ‘vijfvoorzittersrapport’.Ook deze nieuwe poging was blijkbaar niet overtuigend genoeg voor Berlijn, het eigenlijke centrum van de Europese denkoefeningen, en zo kwam commissievoorzitter Juncker begin deze maand op de proppen met een Witboek over de toekomst van Europa, ondertitel: Beschouwingen en scenario’s voor de EU27 tegen 2025. Het witboek wordt op 25 maart tijdens de top in Rome officieel aan de staats- en regeringsleiders overhandigd, en moet tot een debat leiden dat tot de Europese verkiezingen van 2019 duurt.

Vijf tinten grijs…

Als Juncker en medestanders denken met hun witboek een zeker vertrouwen terug te winnen bij de bevolking moeten ze wel in het Europa van een andere planeet leven. Er blijkt geen enkele bezinning over de existentiële crisis van de Unie achter te zitten, laat staan dat er remedies geboden worden om daaraan te verhelpen. De vraag wordt niet gesteld wat er nodig is, maar wat er institutioneel haalbaar is. Dat zijn twee zeer verschillende dingen, gezien de principes waarop de Unie gebaseerd is. Meer economische groei? Dat stuit onmiddellijk op de budgettaire beperkingen die de Unie zichzelf oplegt. Evenwichtiger handelsrelaties tussen de lidstaten? Exportkampioenen als Duitsland, Nederland e.a. zeggen nee. Wat blijft dan over dat wel op grotere eensgezindheid in de verschillende hoofdsteden kan rekenen? Bescherming van de buitengrenzen, vluchtelingen buiten Europa houden? Ja dat zit al in de pijplijn. Terrorismebestrijding, en vooral de uitbouw van een militair Europa ook. Handels-en investeringsakkoorden? Er is veel burgerprotest maar alle regeringen zijn voor.

Op basis van dergelijke overwegingen werd het witboek samengesteld. Om de kansen op instemming nog te verhogen wordt het geheel opgediend in vijf verschillende tinten (maar alle even grijs): 1. “op dezelfde voet doorgaan”, 2. “de interne markt en niets meer”, 3. “wie meer wil, doet meer”, 4. “minder, maar efficiënter”, en  5. “veel meer samen doen”.

De Commissie illustreert haar toekomstvisioenen ook met voorbeeldjes. Deze  geven een verhelderend inzicht in het Europa op die andere planeet.In hun stoutste dromen over de EU in 2025 zien ze de Europeaan “zich met een zelfrijdende, geconnecteerde auto verplaatsen”, maar afhankelijk van het gekozen scenario kan hij al dan niet “bij het overschrijden van  de landsgrenzen problemen ondervinden als gevolg van compatibiliteitskwesties en technische barrières.”  De Commissie denkt ook al aan het “ontwikkelen van regels voor eigendoms- en aansprakelijkheidskwesties in verband met het internet van de dingen” (je weet wel, het internet van de dingen, waarbij je koelkast kan communiceren met de supermarkt en dat soort snufjes.

De weldaden van meer integratie worden ook sprekend geïllustreerd voor het geval van de ontwikkelingshulp. Daarover waarschuwt de Commissie:

“De hernationalisering van de ontwikkelingshulp maakt het lastiger om allesomvattende partnerschappen met Afrikaanse landen aan te gaan, waardoor de economische mogelijkheden op een groeiende markt niet ten volle worden benut en niets wordt gedaan aan de onderliggende oorzaken van migratie.”

 11.11.11, Oxfam, hou ermee op, de Commissie kan de klus veel efficiënter klaren dan jullie!

Kopploeg en peloton

De hele enscenering met vijf scenario’s zou maar dienen om er één in te verstoppen dat de voorkeur heeft, dat van het ‘Europa van de verschillende snelheden’. Duitsland, Frankrijk, Italië en Spanje hebben er zich trouwens al gezamenlijk voor uitgesproken. Men kan de logica daarvan gemakkelijk begrijpen. De uitbreiding met de gewezen Oostbloklanden was weliswaar een politiek succes voor de Europese leidende kringen, maar de EU-27 blijkt een te logge machine om er ambitieuze operaties mee te doen.De eurozone, de EU-19, is het eigenlijke vehikel waarop de leidende kringen rekenen. Daarmee kan veel gemakkelijker gemanoeuvreerd worden dan met de EU-27. Het beleid in de eurozone wordt er essentieel bepaald door twee instellingen, de Europese Centrale Bank (ECB) en de ‘Eurogroep’ (de ministers van financiën van de EU-19, voorlopig nog met de Nederlandse PvdA-minister Dijsselbloem als voorzitter) De ECB wordt niet verkozen en hoeft geen verantwoording af te leggen. De Eurogroep bestaat officieel niet als Europese instelling, kan bijgevolg ook niet ter verantwoording geroepen worden, zoals maar al te duidelijk bleek tijdens het conflict met Griekenland. En we weten ondertussen dat de ECB met de geldkraan over een buitengewoon dwingend instrument beschikt waar geen parlementaire geplogenheden tegen op kunnen. Als post-democratische entiteit ziet die EU-19 er dus veelbelovend uit.

En de Europese burgers?

Naast de medeburgers die tegen 2025 met hun zelfrijdende, geconnecteerde auto bewegen terwijl het internet der dingen hun frigo bijvult zijn er misschien nog anderen met eenvoudiger wensen. Uit de armoede ontsnappen bijvoorbeeld. Men zoekt in het witboek echter tevergeefs naar het woord armoede, laat staan naar plannen daartegen. Het uitverkoren scenario drie maakt wel gewag van uniforme sociale normen, maar die dienen om “zekerheid te bieden voor bedrijven en bij te dragen tot betere arbeidsomstandigheden.” Veelbelovend! Ook aan de sociale zekerheid wordt een regel besteed, maar de toon is vrij onheilspellend: die is aan “een grondige modernisering” toe om betaalbaar te blijven.  

Als dit de bijdrage is van de ‘Europese regering’ in het aantrekkelijker maken van haar Unie, dan leeft ze niet alleen op een andere planeet, maar in een ander universum. Grotere steun aan de stelling dat de EU in sociale richting onhervormbaar is kon ze moeilijk leveren.

                                                             * * *

De paus zal de 27 leiders op de vooravond van hun feestje ontvangen in het Vaticaan. Of hij vergiffenis kan schenken voor hun vele misdaden tegenover de burgers en tegenover de vluchtelingen die verdronken of na een levensgevaarlijke tocht tevergeefs komen aankloppen aan de Europese deur is zeer de vraag. In de katholieke leer is vergiffenis weliswaar mogelijk, ook voor zware zonden, maar op voorwaarde van oprecht berouw. Niets wijst erop dat daarvan ergens sprake is.

[Een uitgebreidere versie van dit artikel verscheen op Ander Europa]