“Een film moet een huis zijn waarin je constant nieuwe details ontdekt”, vertelde de Amerikaanse filmmaker Richard Kelly (° 1975) ons toen hij deze zomer afzakte naar de Brusselse bioscoop Galeries in het kader van de re-release van zijn debuut Donnie Darko (2001) in twee versies, de originele Theatrical Cut en een Director’s Cut. Enthousiaste fans vulden twee zalen en bleven achteraf maar vragen stellen over de eerste cultklassieker van het millennium. Het was genieten geblazen voor een scenarist-regisseur die een droom zag uitkomen. “Ik wil films maken waar mensen over spreken”, herhaalt Kelly al sinds de eerste vertoning van Donnie Darko, “films waar ze drie dagen later nog over praten en die ze graag nog een tweede en derde keer willen zien.”

Jake Gyllenhaal in Donnie Darko van Richard Kelly

De eerste cultfilm van het millennium

Kelly’s debuut slaagde daar wonderwel in. Daarna wilde het echter niet vlotten. Nadat hij met Southland Tales (2006) een door iedereen uitgespuwde en met The Box (2009) een door iedereen snel vergeten film draaide, groeide Richard Kelly uit tot een werkloze cultregisseur. Een met veel plannen maar die (zoals hij in Brussel benadrukte) “geen nieuwe films wil maken voor alle elementen goed zitten.” In afwachting is er een fraaie ‘coffret ultra collector‘, uitgegeven door de Franse cinefiele distributeur Carlotta (de naam knipoogt naar Alfred Hitchcocks Vertigo), met een boek, tal van extra’s en vooral de twee gerestaureerde filmversies. Terwijl ondertussen reeds 25.000 toeschouwers naar de zalen trokken in Frankrijk en België om de film opnieuw te bekijken op het grote scherm. Uitzonderlijke cijfers voor een re-release.

De mysterieuze vliegtuigmotor – Donnie Darko

“Waar gaat Donnie Darko over? Ik heb geen idee, althans geen bewust idee”, schrijft acteur Jake Gyllenhaal in een voorwoord bij het ‘Wake up, Donnie‘ boekje in de box “maar op een of andere manier heb ik het ergens altijd begrepen. Het meest verbazingwekkende aan het maken van deze film was voor mij dat niemand – ook de man uit wiens geest het ontsproten is – ooit een eenvoudig antwoord op de vraag had. En dat is waar de film eigenlijk over gaat. Op geen enkele vraag bestaat er een simpel, eenduidig antwoord.”

Donnie Darko is een film over adolescentie verteld door de ogen van een door Gyllenhaal vertolkte adolescent die zichzelf ziet als een romantische, tragische held: “Some people are born with tragedy in their blood.” Het coming-of-age verhaal speelt in 1988 en mixt zowel genres (horror, sciencefiction, apocalyptisch drama) als thema’s (tienerangst, tijdreizen, seksuele repressie, desintegrerende gezinnen, geestesziekte).

Donnie Darko van Richard Kelly

Een tiener en het einde van de wereld

In de openingsscène ontwaakt tiener Donnie ‘s ochtends in foetushouding op een bergweg om dan met de fiets af te dalen naar zijn huis in de suburbs. Een tafelruzies geeft aan dat het doorsnee gezin (met twee kinderen) weinig harmonieus is. Donnies ouders reageren ontzet wanneer blijkt dat hij stopte met ‘zijn medicatie’ terwijl de tiener klaagt dat alleen hij in therapie moet. Er scheelt duidelijk iets. Is het schizofrenie? Voelt en vertaalt een tiener de desintegratie van een gezin? Spelen de gevolgen van een maatschappij die problemen oplost met pillen?

Of is dit de voorbode van een apocalyps? Want ‘s nachts hoort Donnie van zijn denkbeeldige vriend Frank, een bizarre in een groot konijnenpak gestoken man, dat de wereld zal vergaan binnen 28 dagen, 42 minuten en 12 seconden. Frank laat Donnie slaapwandelend allerlei bizarre acties ondernemen (met een bijl en schoolmascotte in de hoofdrol) en misdaden (met goeroe Jim Cunningham als slachtoffer) plegen. Uiteindelijk linkt Donnie de mysterieuze neergestorte vliegtuigmotor met het concept tijdreizen en de vernietiging van de wereld die hij moet afwenden.

Donnie Darko van Richard Kelly

Kelly voert een fascinerend enigmatisch spel op met fantasie, herinnering en tegelijk buitenissige en herkenbare personages: “Donnie is zoals veel mensen die ik kende toen ik opgroeide, iemand die veel mensen herkennen of op een moment in hun leven geweest zijn.” “You’re weird”, krijgt Donnie te horen, “and that is a compliment.” De outsider, de ‘onaangepaste’ tiener, hoort er bij. Al is hij fundamenteel eenzaam, “every living creature on Earth dies alone.”

Veel lagen en verklaringen

De dvd box bevat naast drie audiocommentaren van Richard Kelly (een met Gyllenhaal, een met crewleden en een met zijn vriend, regisseur Kevin Smith), een interview met de cineast, een gesprek tussen hem en regisseur Fabrice du Welz, een documentaire over ‘de geheimen van de film’ (‘Deus ex machina‘) en het scenario gebruikt tijdens de opnamen ook nog verwijderde scènes en een vergelijking tussen scènes en storyboards. Ondanks deze schat aan informatie krijgen we geen eenduidige verklaring over de betekenis van de film.

Samen met Richard Kelly in Cinéma Galeries Brussel – foto Hugo Amoedo

Tijdens zijn Brussels passage onderstreepte Kelly dat verschillende verklaringen valabel zijn en hij het script in een stream of consciousness schreef: “Ik was 23, pas afgestudeerd en werkte ‘s nachts in een postproductiebedrijf van muziekvideo’s waar ik o.m. Madonna en Jennifer Lopez van cappuccino’s en pizza’s voorzag en tussendoor mijn kortfilm Visceral Matters monteerde. Ondanks mijn USC School of Cinematic Arts diploma had ik een scenario nodig om duidelijk te maken dat ik ook een langspeelfilm aankon. Daarom schreef ik in een koortsachtige energieuitbarsting van zo’n 28 dagen een draft die mijn productiepartner Sean McKittrick van 150 tot 120 pagina’s inkortte.”

Kelly vertrok daarbij van een jeugdherinnering, “het krantenverhaal van een ijsblok die loskwam van een vliegtuig en zich in een woning boorde. De kamer van een teenager werd vernietigd maar gelukkig was hij er niet. Als tiener vroeg ik me af wat de impact op mij zou zijn geweest. In mijn verbeelding werd de ijsblok een motor van een onvindbaar vliegtuig en trachtte de jongen het mysterie te ontrafelen.”

Richard Kelly en Jake Gyllenhaal in 2001

Een koppig filmmaker

Producenten zagen wel iets in het scenario maar wilden de regie niet aan een debutant geven. Doordat Kelly absoluut wou regisseren sleepte het project aan tot acteur Jason Schwartzman toehapte. “Producente Nancy Juvonen wou me plots ontmoeten,” aldus Kelly, “Drew Barrymore werd producente en actrice voor de rol van onderwijzeres en we verzamelden een budget van 4,5 miljoen dollar. Jasons oom Francis Coppola bood extra financiering maar pas in 2001 en omwille van Drews werkschema moesten we in de zomer van 2000 draaien. Daardoor diende Jason af te haken en ging de rol van Donnie naar Jake Gyllenhaal. Het budget bleef beperkt.”

Dat belette niet dat Kelly dankzij Director of Photography Steven Poster straffe scènes inblikte zoals de vloeiende steadycam opname in de schoolgangen die met wisselende opnamesnelheden de scholieren in een onwerkelijke sfeer dompelt en met elkaar verbindt. “Je moet lef hebben, de sprong wagen,” aldus Kelly, “het geeft je ballen, een gevoel van moed.” Resultaat was een naar teen spirit ruikende film gedreven door de opwinding, pijn en onzekerheden van adolescentie voortvloeiend uit spanningen met ouders, amoureuze afwijzingen en opspelende hormonen. Al dreigde het slecht af te lopen toen Kelly de openingsbeelden opnam. “Die scène was de eerste die we draaiden”, aldus Kelly “we waren daar op die bergweg in het Los Angeles National Forest om 3 uur ‘s morgens om de steadycam klaar te maken, de weg vrij te houden, het materiaal uit beeld te plaatsen voor het panorama shot en de scène te repeteren met Jake. De zon komt op en na de eerste ‘actie’ in mijn carrière roep ik in mijn opwinding en enthousiasme een tweede keer ‘action’ wanneer ik ‘cut’ bedoel. De crew proestte het uit.”

Erger nog, achteraf bleek dat het beeld beefde omdat de steadycam bediener zijn camera fout gekalibreerd had. Gelukkig maakte de verzekering nieuwe opnamen mogelijk. Verder herinnert Kelly zich de opnameperiode van Donnie Darko (2001) als “intens, slopend en vreugdevol” en “lichtjes beangstigend omdat ik besefte dat ik geen tweede kans zou krijgen om mijn stempel te drukken als regisseur. Ik gaf alles.”

Donnie Darko van Richard Kelly

Sundance en 9/11

Donnie Darko werd geselecteerd voor het prestigieuze Sundance Filmfestival maar “de vertoning was rampzalig en niemand wou de film kopen. Een direct-naar-dvd einde dreigde. Gelukkig wist Christopher Nolan Newmarket Films te overtuigen om de Amerikaanse distributie op zich te nemen. We creëerden een zeker momentum met 26 oktober 2001 als releasedatum en 58 schermen in 6 steden. Maar dan kwam 9/11 en mensen gingen alleen nog naar de bioscoop voor escapisme.”

Daar hoorden een vliegtuigmotor die zich in een huis boort en een ingewikkelde film niet bij. “We haalden amper 500.000 dollar maar er was wel een kleine groep enthousiastelingen die voor word of mouth zorgden,” aldus Kelly, “daardoor sloeg bij de dvd release de film wèl aan zodat we toch nog winst maakten.” Ondertussen sukkelde hij wel in een depressie: “Ik was blij dat mijn eerste film er was maar vreesde dat het mijn laatste zou zijn. De angst voor het uitbarsten van een Derde Wereldoorlog hield me in zijn greep en zorgde ervoor dat ik mijn Southland Tales scenario een apocalyptische draai gaf.” Een samenwerking met Tony Scott voor het prettig gestoorde Domino (2005) en de cultstatus van Donnie Darko hielpen hem er bovenop.

Volgens Kelly was de herwaardering van zijn debuut te wijten aan “de emotionele connectie die ontstond door de look en sfeer” en “het cryptische verhaal dat veel interpretaties toelaat. De mythes verstrengeld in de film fascineerden en door via een website het concept van tijdreizen toe te voegen versterkten we de raadselachtigheid.” Die site werd een hub waar fans ideeën uitwisselden en hun enthousiasme zette Kelly aan door te zetten: “Elk kunstwerk ontstaat uit angst voor de dood en een verlangen naar liefde en erkenning. Voor mij vormen roem en geld geen motivatie, films maken zie ik als een spirituele zoektocht. Ik hoop dat mijn films mensen gelukkig maken en hen doen nadenken. Ik wil niet zozeer filmmaker zijn maar films maken die ik absoluut moet maken. Films die mijn films zijn, met dingen die uit mijn fantasie en ervaringen komen.”

De comeback van een cultfilm

De meer zakelijke studio begreep dat de geek interesse in tijdreizen de kans bood een geflopte film opnieuw tot leven te wekken. Kelly mocht in 2004 een director’s cut ontwikkelen: “Wanneer Donnie het boek leest, leest het publiek mee met hem en ziet het wat hij ervaart. Ik wist dat het een radicaal andere film zou opleveren maar eentje die kan coëxisteren met de bestaande film. Het was nooit de bedoeling om de bioscoopversie te vervangen. De director’s cut is een alternatieve versie die je kan ervaren wanneer je open staat voor andere interpretaties.”

Richard Kelly in Brussel, zomer 2019 – foto Hugo Amoedo

Toen tijdens de zomer van 2019 de 4K restauratie van Donnie Darko een nieuwe release kreeg in Frankrijk en België gebeurde dat met beide versies. “Ik ben over geen van de twee versies tevreden,” benadrukte Kelly wanneer we hem op het podium peilden naar zijn voorkeur, “toen we in 2004 de director’s cut afronden stonden veel visuele effecten, vooral naar het einde van de film, nog niet op punt. Beide versies hebben hun kwaliteiten. De theatrical cut werkt beter in een volle zaal terwijl de director’s cut de nieuwsgierige thuiskijker de literaire accenten en het thema van tijdreizen laat ontdekken.”

Persoonlijk hebben we een lichte voorkeur voor de Director’s Cut, door Kelly ook wel als remix version omschreven, die van Donnie Darko een liefdesverhaal maakt zonder het mysterie te vernietigen. Want het blijft een enigmatische fabel, een trip die ons naar een parallel universum voert. In Donnie Darko is die wereld op magische wijze doordrongen van melancholie en doemdenken. Het is het (meester)werk van een modern, romantisch cineast. Intens en dromerig. Bizar en apocalyptisch. Een film die zich niet om zeep laat helpen door een eenduidige verklaring. Een film die geen definitieve versie zal kennen. Een film die lèèft.

Interview Brussel 15 juni 2019

Donnie Darko van Richard Kelly

DONNIE DARKO: Richard Kelly, USA 2001; 113′ (Theatrical Cut), 133′ (Director’s Cut); met Jake Gyllenhaal, Jena Malone, Drew Barrymore, James Duval, Beth Grant, Maggie Gyllenhaal; bonusmateriaal: boek, audiocommentaren, documentaires, interviews, verwijderde scènes, kortfilm, vergelijking film/storyboard, bioscoopversie en Director’s Cut); dis. Carlotta Films (dvd & Blu-ray).