Er zijn zowel religieuze ‘Tradities’ als religieuze ‘tradities’. Met de eerste term bedoel ik kernovertuigingen en gemeenschappen die wegens hun ‘existentiële meerwaarde’ door de geschiedenis heen blijven bestaan, bijvoorbeeld het hindoeïsme, het jodendom, het christendom of de islam. Met het tweede woord verwijs ik naar gebruiken en gewoontes, zoals de typisch Marokkaanse huwelijkplechtigheden, waarzonder de religieuze Traditie op zich probleemloos haar identiteit zou kunnen bewaren.
Mensen hangen religieuze Tradities aan om uiteenlopende redenen. Sommigen zijn te bang om de werkelijkheid te aanvaarden en verschuilen zich liever achter mooie verhalen die hen een onvoorstelbaar beeldschone toekomst beloven zonder dat ze die zelf moeten verwezenlijken. Velen gebruiken hun religie om hun eigen impulsen en instincten onder controle te houden, want ze zijn bang voor wat ze anders zouden kunnen doen. Er zijn weer andere mensen die uit spirituele luiheid aan een bepaalde religie vastklampen, want het is gemakkelijker een voorgekauwd product te kopen dan zelf op zoek te gaan naar wat het meest redelijk of overtuigend kan zijn. Gelukkig zijn er ook mensen aan wie een religieuze Traditie zowel wortels als vleugels geeft. Hun religieuze Traditie biedt hen een houvast zonder hen vast te houden. Ze staan niet ten dienste van hun religie. Hun religie is er om hun leven te verrijken. Dit klinkt utilitaristisch —en het kan ook zo wel eens zijn— maar het hoeft niet.
Daar ik vind dat geen enkele cultuur absoluut is, moeten we gedeelde manieren vinden om doeltreffend en met zomin mogelijk misverstanden om te gaan met elkaar. Culturen zijn mogelijke wegen die tot beschaving leiden en samenwerking kunnen vergemakkelijken. Beschavingen benadrukken verschillende waarden anders en weten hun doelstellingen op uiteenlopende manieren en in verschillende maten te verwezenlijken. Culturen bieden echter altijd codes en pistes aan om langs het oerwoud van de werkelijkheid te manoeuvreren. Ze zorgen voor genoeg sociale vanzelfsprekendheden om zich veilig genoeg te kunnen voelen middenin de zee des levens. Culturen zijn vergelijkbaar met handleidingen voor het sociale verkeer: ze brengen het echt menselijke leven in kaart. Want voor de existentiële toe-eigening en het ontvouwen van het menselijk IK, JIJ, HIJ/ZIJ en WIJ, volstaat de biologie niet.
Wie van een religieuze Traditie niets anders verwacht dat ze voor wortels zorgt, loopt het risico om het leven tot een museum te reduceren. Daarmee kan het gevoel gewekt worden dat enkel het verleden zinvol en volmaakt was. De geschiedenis laat zien dat zo’n houding niet houdbaar is. Wanneer deze visie op religie zich in monotheïstische gemeenschappen voordoet, dan veronderstelt het een zelfvervreemding die —volgens mij— diep onreligieus kan zijn. Wie zichzelf en zijn eigen situatie niet aanvaardt, ontkent impliciet juist de plaats die God hem of haar heeft willen gunnen. In de naam van God wijzen ze de concrete wil en het grootste cadeau van God af, namelijk hun concrete leven zelf.
Wie een religieuze Traditie slechts als vleugels beziet, kan ook het risico lopen om telkens opnieuw alles te willen heruitvinden. Het religieus verleden van hun Traditie kan immers als een aanzet tot zelfkritiek dienen. Door onze eigen ideeën systematisch te vergelijken met wat onze Traditie ons heeft doorgegeven, kunnen we goed nagaan hoe zuiver onze intenties zijn. Onze Tradities dragen wijsheid en inzichten met zich mee waar we het best naar kunnen luisteren. Zodoende kunnen we ons telkens afvragen of we een bepaald iets verdedigen omdat het dat verdient of, daarentegen, omdat we onze wensen willen rechtvaardigen aan de hand van theologische argumenten.
De interactie tussen de dimensies van ‘wortels en vleugels’ (tussen verleden en toekomst, tussen het bekende en het onbekende) is een nodige en gunstige strategie niet alleen om ons eigen koers te bepalen, maar ook om tegen onze religieuze Traditie an sich aan te kijken. We zouden enerzijds het verleden moeten durven te ontgrendelen van allerlei nutteloze en onwijze dogmatismes waarmee onze Tradities door de geschiedenis heen belast zijn en anderzijds de toekomst dankzij de opgedane ervaringen en lering in bewustere richtingen kunnen sturen.
In deze tijd van identiteitscrisis hebben we allen, vooral onze jongere generaties, zowel wortels als vleugels nodig. Als onderwijsparticipant hoop ik dat het Vlaamse levensbeschouwelijke onderwijs een zinnige rol hierbij speelt.
