Het is één van de vele historische foto’s van de burgerrechtenstrijd in de VS. Dorothy Counts, toen 15 jaar, stapt haar nieuwe school binnen met dichtgeknepen mond en de blik op oneindig. Ze wordt achtervolgd door een horde witte schoolgenoten die haar beschimpen en bespuwen. Die foto zorgde er voor dat de Amerikaanse schrijver James Baldwin in 1957 zijn zelfgekozen vluchtoord in Frankrijk verliet en terugkeerde naar zijn geboorteland, de door rassenhaat verscheurde Verenigde Staten.

“There was unutterable pride, tension and anguish in that girl’s face as she approached the halls of learning, with history jeering at her back. It made me furious. It filled me with both hatred and pity. And it made me ashamed. Someone of us should have been there with her. Everybody else was paying their dues. And it was time I went home and paid mine.”

Als u naar de nieuwe documentaire I am not your negro van Raoul Peck gaat kijken, krijgt u die foto te zien en kan u dat fragment horen uitspreken door de fluwelen stem van Samuel L Jackson.

Jackson leest op onnavolgbare wijze voor uit een ongepubliceerd werk van Baldwin en Peck zocht er de juiste beelden bij. Zo kan je de documentaire kort samenvatten maar het zorgt wel voor één van de meest sensuele en confronterende filmervaringen ooit.

Remember this house, zo moest het boek heten dat Baldwin wou wijden aan de moord op drie van zijn vrienden: Medgar Evers, Malcolm X en Martin Luther King. Drie kopstukken van de burgerrechtenstrijd die tussen 1963 en 1968 op jonge leeftijd vermoord werden. Het boek is nooit afgeraakt. Baldwin kwam niet verder dan 30 magistrale bladzijden die nu dus een nieuw leven krijgen dankzij de documentaire van Raoul Peck.

Voor Peck lijkt 2017 een wonderjaar te worden. Later dit jaar komt de fictiefilm The Young Marx uit. I am not your negro werd een hit in de VS nadat de film furore maakte op het filmfestival van Toronto en een Oscarnominatie in de wacht sleepte. Voor Peck moet het een hele opluchting zijn nadat hij meer dan tien jaar sleutelde aan de documentaire.

Onmogelijke film

“Het heeft tien jaar geduurd omdat ik mezelf tien jaar gegeven heb. Dit is een onmogelijke film. De enige manier om het project toch tot een goed einde te brengen, was totale artistieke vrijheid”, zei Peck op de première in Bozar. Die artistieke vrijheid kon hij enkel verkrijgen door de film ook zelf te produceren. “Die tien jaar heb ik ook gebruikt om mij volledig los te maken van de vormvereisten. Ik wou geen documentaire met talking heads en experten. Die worden er vaak bijgesleurd omdat men denkt dat het publiek dom is en zonder die experten niet zou begrijpen wat er getoond wordt. De uitdaging was om de woorden van James Baldwin op het voorplan te brengen. Om ze beschikbaar te stellen aan de nieuwe generatie. Baldwin veranderde mijn leven. Ik las hem toen ik 17 was en hij heeft mij nooit meer verlaten. Hij hielp me mijn wereld te structureren en mezelf beter te begrijpen en maakte van mij de man die ik vandaag ben.”

“Als ik dus zeg dat ik tien jaar aan de film werkte, vergeet ik de twintig jaar die daar aan vooraf gingen. Ik denk dat ik weet wie Baldwin was. Als Baldwin beschrijft wat hij voelt als hij John Wayne indianen ziet doodschieten, dan zegt hij wat elke jongeman van kleur of uit de derde wereld voelt bij die beelden. Je wordt van kindsafaan ondergedompeld in die Hollywoodcinema die overal dominant is. En op een bepaald moment besef je: deze films gaan helemaal niet over mij. Ik ben het die hier vermoord wordt door de witte held.”

Peck speelt met beelden zoals Baldwin goochelt met woorden. “Tijdens Black History Month krijgt iedereen de typische zwart-witbeelden van de burgerrechtenbeweging te zien: de politiehonden, het waterkanon, het politiegeweld. Maar ik denk dat jonge mensen die niet eens meer bekijken. Ik moest dus een manier vinden om mensen op een nieuwe wijze naar die iconische beelden te laten kijken. Door die bekende beelden in te kleuren, kijken mensen ernaar alsof ze nieuw zijn en tegelijk toon ik ook dat er in de grond weinig veranderd is. De politie-uniformen zijn aangepast. Nu lijken ze op robocops maar het geweld blijft hetzelfde.”

De film is even intens als de teksten van Baldwin. Ze gunnen de lezer geen moment ademruimte. Eén van de redenen dat I am not your negro een kijkcijferhit werd in de VS is dat mensen hem verschillende keren gaan zien.

Studeer Baldwin

Raoul Peck: “En elke keer zien ze een andere film. Ze vragen me zelfs: hé, heb je een andere versie gemaakt en ik verzeker hen dat ze exact dezelfde film gezien hebben. Ze hebben er alleen anders naar gekeken. Dat is wat Baldwin doet met jou. Baldwin lees je niet. Baldwin studeer je. Je moet het lezen en herlezen zoals je dat doet met de bijbel. Hij zorgt ervoor dat er nooit een deur of een raam openstaat waar je door kan wegvluchten. Of je nu wit of zwart bent, holebi of vrouw. Hij confronteert je met je eigen realiteit en schenkt je geen excuses. Je kan niet onschuldig zijn. Je kan er niet voor kiezen om je geschiedenis niet te kennen. Er is één geschiedenis en die moet je in de ogen kijken.”

“Tegelijk geeft dat de kijker en de lezer ook kracht omdat hij duidelijk maakt dat de toekomst in onze handen ligt. Je kan die veranderen, maar alleen als we ons daar bewust van zijn. Ik denk dat de film voor het publiek een wake up call is. We zijn weggegleden in mediocriteit. We worden bestookt door al die informatiestromen, zelfs via de gsm in onze broekzak. En toch is er zoveel onwetendheid. Baldwin dwingt ons om onze hersenen te gebruiken. Dat is heel zeldzaam.”

Voor wie is de documentaire gemaakt, voor witte mensen of voor slachtoffers van racisme, wou iemand uit het publiek weten. “Tijdens het maken van de film heb ik daar niet bij stilgestaan. Iedereen kan er uithalen wat hij nodig heeft. Baldwin is een ongelooflijke humanist. Hij spreekt tot mensen. Het kan hem niet schelen of je wit of zwart bent. Doordat hij zijn eigen ervaringen gebruikt, is het wel confronterend voor witte mensen. Maar het gaat erom wat jij met zijn woorden doet. Zijn verhaal is breder dan de rassenkwestie. Wit is een metafoor voor macht. Dat is een marxistische analyse. Het gaat niet alleen over ras, maar ook over klasse. Dat geldt ook voor de twee leiders in de film: Malcolm X en Martin Luther King. Beiden evolueerden tijdens de laatste jaren van hun politieke leven. De Martin Luther King van die laatste jaren was heel radicaal, niet meer die vredevolle predikant waar ze monumenten voor bouwden. Hij bekritiseerde de Vietnamoorlog. Hij werd zich bewust dat de strijd over klasse ging. Malcolm X verliet de Nation of Islam en maakte verre reizen. Hij ontmoette Arabische en Afrikaanse leiders. Hij onderrichte zichzelf en veranderde. Dat bracht beiden dichter bij elkaar. Doordat zij de strikt raciale agenda verlieten, werden ze heel gevaarlijk voor het systeem. Het systeem heeft minstens hun moord getolereerd. De rassenkwestie is een deel van een groter vraagstuk: dat van klasse en ongelijkheid.”

En dan die onvermijdelijke slotvraag: waar is de hedendaagse Malcolm X en Martin Luther King? “Alle leiders van toen zijn vermoord. Kijk naar de Black Panthers: vermoord, in de gevangenis of gevlucht. Stel je voor dat ze het overleefd hadden, dan zouden we nu in een andere wereld leven. Kan je je inbeelden dat Baldwin op tv commentaar geeft op Trump? Maar vergeet niet dat het nu moeilijker geworden is. Niemand krijgt nog de ruimte die Baldwin op tv kreeg. In prime time een interview van 40 minuten waarin hij ongestoord het systeem mocht bekritiseren. Maar pas op, er zijn nog veel interessante mensen. De film eindigt niet toevallig met Kendrick Lamar die fantastische teksten schrijft. Maar opnieuw: dat type van heel erudiete intellectuelen met die welbespraaktheid hebben we niet meer. Het zijn nieuwe tijden. We zullen ons daaraan moeten aanpassen.”

Het interview in Bozar werd afgenomen door Dorrie Wilson.