Uit zijn jarenlange studie van het sociale gedrag van
primaten, concludeerde Frans
de Waal. dat onze naaste soortgenoten empathisch en altruïstisch kunnen
zijn maar evengoed egoïstisch en agressief. Dat zit blijkbaar ingebakken in de
soort. Het is echter de omgeving die bepaalt welk gedrag zich manifesteert. Het hobbesiaanse dogma ‘homo homini lupus est’ werd zo voor de zoveelste maal
onderuitgehaald, toch is ‘dog eat dog’ nog altijd het begin en einde van het
neoliberale gebedenboek. 

Onbeperkte competitiviteit en
geïnstitutionaliseerde ongelijkheid resulteren in een destructieve spiraal van
prestatiedruk, angst en stress, aldus psychotherapeut Paul Verhaeghe. Het leidt
tot verlies aan zelfbesef, machteloosheid en depressiviteit. Mentale
stoornissen, sociale ellende, criminaliteit, drugs- en medicatiegebruik swingen
dan de pan uit. Niet alleen bij de kansarmen, maar in alle lagen van de
bevolking, zoals de epidemiologen Wilkinson en Picket reeds aantoonden. Hoe kan
het neoliberale systeem dan toch zo succesvol zijn?

Dardot en Laval onderkennen de rol van opvoeding, manipulatie
van de media en opiniemakers bij de verspreiding van het neoliberale dogma,
maar externe disciplinering van lichaam en geest is onvoldoende als verklaring.
Het individu moet ook subjectief meewerken aan zijn systemische inschakeling.
Training in neoliberaal denken en handelen is ook in belangrijke mate
zelftraining. De reality show van het laatkapitalisme dient er als fitnesszaal. De maatschappij is er een onderneming van ondernemingen met het individu
als zelf-ondernemer. In Nederland heet dat tegenwoordig de
participatie-samenleving.

(Zelf)training in neoliberaal denken

Het nieuwe (neoliberale) subject wordt beschouwd als de
bezitter van zichzelf als ‘menselijk kapitaal’. Dit kapitaal kan worden
geaccumuleerd door middel van onafhankelijke keuzes op basis van een
verantwoorde kosten-batenanalyse. Het is tezelfdertijd een zelf gekozen en
een opgelegd risico. Ook de bedelaar is zijn eigen onderneming.

Pensioensparen, al of niet met aandelen, kost de Belgische
staat elk jaar 700
miljoen euro fiscale voordelen. Daarmee subsidieert de staat wel het spelen
op de beurs. Trouwens, pensioenfondsen zijn daar grote klanten.

In veel Europese landen wordt het bezit van een eigen huis
fiscaal bevoordeeld. 75 procent van de Belgische gezinnen heeft een eigen huis en heeft/had
ook een hypotheek bij die vermaledijde banken. De afbetaling moet er elke maand
liggen, anders ben je je huis kwijt. Dit noemt men verantwoordelijkheidsbesef.
Zorgen dat je op goede voet blijft staan bij je baas, alles slikken? Is dit dan
zo verantwoord? En de kredietcrisis? Niks mee te maken? Niet een klein beetje?
Waarom niet toegeven dat het om berekening uit puur zelfbehoud gaat? Ja en het
was tenslotte goedkoper dan huren, toen.

Niet komen zagen als het tegenslaat – je raakt je werk
kwijt, krijgt een zwaar ongeval of wordt ernstig ziek. Dat het niet lukt is
volledig aan jezelf te wijten, tenzij je tot die ultieme top behoort, ‘too big
too fail’. Dan komt de staat wel tussen.

Maar je kan je tegen deze risico’s individueel laten
verzekeren toch? Dus weg met de wederzijdse hulp van de door de staat
overgenomen mutualiteiten. De oorspronkelijk op de gemeenschap gebaseerde
structuren moeten het veld ruimen voor de private verzekeringssector. De
vernietiging van deze ‘commons’ verliep in twee fasen. Eerst neemt de staat ze
over en dan stoot ze die af. Op die manier effenen de politici het pad voor een
nieuw marktsegment, een miljarden business voor de verzekeringsmaatschappijen.
Zie ook emissiehandel. De staat dus als generator en behoeder van de markt. Een
pak supra-nationale organisaties sturen dit beleid. Zie IMF, Wereldbank, WHO,
EU, NAFTA en TTIP. Dat is ook neoliberalisme en daarin verschilt het van het
klassieke liberalisme.

Ook hoe de beperking van werkloosheidsvergoeding in de
tijd de premies voor schuldsaldoverzekering – verplicht bij een hypotheek – in
de hoogte kan jagen.

ARCO dat in het – het kan niet groot genoeg –
Dexia-verhaal stapte (zonder democratische raadpleging van de
duizenden coöperanten), was een ballon die eens doorprikt een kwalijk
neoliberaal geurspoor achterliet. Of hoe
bureaucraten een oorspronkelijk coöperatieve bank, BACOP, de
nek omwringen.

Neoliberaal handelen in alledaagse situaties

Wat de ‘powers that be’ willen bereiken is dat het nieuwe
subject zijn zelfrealisatie nastreeft, werk in dienst van een bedrijf als zijn
eigen project beschouwt. Individuen moeten werken voor ondernemingen alsof het
voor zichzelf was, zonder enige weerstand of afstand.

Toch neemt de druk daarom niet af, werknemers worden
voortdurend geëvalueerd. ‘Rank and yank’ is een van die meest gebruikte, maar dikwijls falende,
evaluatiesystemen. Volgens dat systeem zouden 20 procent van de employees energiek en
passioneel met hun job bezig zijn. ‘They make things happen’, zegt men. 70 procent, de
grote massa, presteert goed maar het ontbreekt hen aan creativiteit. 10 procent is
niet productief en moet dus ontslagen worden. Of het echt werkt is zeer de
vraag. Het vervalsen van statistieken en werkverslagen was ook al legio in het
voormalige Oostblok. Pogingen tot ‘mind control‘ hebben soms paradoxale
effecten. Toch zijn er een pak grote bedrijven die dit systeem letterlijk
toepassen en zo na elke golf van ontslagen hun beurskoers de hoogte in jagen.

In feite is het dus nog altijd de angst voor ontslag die
dient als stok achter de deur. Dit lijkt misschien wat al te doorzichtig en men
zou denken “niets nieuws onder de zon”. Maar nieuw is wel dat door
werknemers om te turnen in concurrerende zelf-ondernemers er een kettingreactie
ontstaat waardoor de onderlinge competitieve relaties telkens gereproduceerd
worden. De werkplek wordt een plek waar de na-ijver en afgunst regeren.

Het oude ‘divide et impera’ wordt hier dus met verve
toegepast. Ideaal in zo’n systeem voor de kapitalisten zou zijn dat niemand een
vaste verloning krijgt. In moderne bedrijven is de verloning al tot het absurde
gediversifieerd. Vandaag komt het in veel bedrijven ook voor dat werknemers
niet van elkaar weten hoeveel ze verdienen. Kwestie van wat onderling
wantrouwen te wekken.

Dardot en Laval waarschuwen ervoor dit louter te zien als
een grote leugen:

 “It
would be a mistake to disparage this dimension of the entrepreneurial ethic as
merely an imposture and a fraud. It is the ethic of our times. The ethics of
the enterprise is more bellicose in kind; it extols combat, force, vigor,
success. Thus, it makes work the privileged vehicle of self-realization: it is
by succeeding professionally that one makes a success of one’s life. (Dardot en
Laval, ‘The New Way of the World: On Neoliberal Society’, Verso Books, p. 265)

De invloed van onze dagelijkse praktijk, ook al doet men
daarin alsof, is niet te onderschatten. Soms wordt men ook de rol die men
speelt. In alle geval hebben we weinig of geen grip op de omgevingsfactoren.

Spaz ohne Ende

Het neoliberale subject moet niet alleen altijd meer
presteren, het moet er ook altijd meer van genieten. Niet alleen op het werk of
in de sport, maar ook in bed geldt de prestatiedwang. Er is een blauw pilletje
voor. Gedaan met de harmonie. De balans tussen werk en ontspanning bestaat niet
meer, want werk is plezier en plezier is werk. Nooit rust, ook niet tijdens het
genieten. De markt van het genot evolueert voortdurend. Weekend kranten en
tijdschriften staan vol met al dat lekkers. De lat ligt hoog. Hoeveel mensen
zouden zich die douceurtjes kunnen permitteren? Het lijken wel tantalus
kwellingen.

 Maar het Internet is gratis. Facebook, Snap Chat,
Twitter… zijn de kanalen van de nieuwe maar virtuele publieke ruimte.
“Dort ist Spaz”. Daar is nog volk, denken we, maar in feite zijn we alleen
maar met een stomme machine in de weer. De ander is ingebeeld. In een milde
vorm van psychose communiceren we alleen nog maar met onszelf. 

Op Internet vind je zo een hoop gratis diensten. De vraag
is hoe gratis zijn die? Wie betaalt de villa van Erich Smith en Mark
Zuckerberg? Wij natuurlijk, met onze aandacht, onze zoekgeschiedenis, onze
persoonlijke data, onze allerdiepste geheimen. En wat krijgen we in de plaats?
Niets. Leegte.
Rommel. Verlangen naar meer niets en meer leegte en meer rommel. De varkens op
de boerderij krijgen ook gratis kost en inwoon. Maar daar staat wel iets
tegenover.

 No time for losers

De zelf-ondernemer is geboren om te slagen, om te winnen. Alain Ehrenberg stelt in ‘Le Culte de la
performance’:

 “Veel meer nog dan de geïdealiseerde CEO’s, is
competitiesport het grote sociale theater met zijn moderne goden, halfgoden, en
helden.”

Het neoliberalisme heeft het karakter van de sport
veranderd. Prestatie is het codewoord. Ten koste van alles. Waarom zweeg bijna
de voltallige journalistieke meute zolang over de dopingpraktijken van Lance
Armstrong? Hij was een winnaar.

Ik kan best genieten van een spelletje voetbal, maar het
is al dat gedoe er rond dat me ergert. De commentator die een orgasme veinst
bij een doelpunt. De vergoelijking van een vuile ingreep als een ‘professionele
fout’. Het opgeklopte sfeertje geschapen door marketing
machines. Big money, maakt dat het spel geen spel meer is. Volgens Rinus
Michels is het oorlog. Waar is de olympische spreuk, “deelnemen is
belangrijker dan winnen” gebleven? En dan hebben we het nog niet gehad over de
corrupte FIFA of de prestigedrang van de politici in Brazilië die liever geld
steken in slechts eenmaal
bruikbare voetbalstadia dan te investeren in degelijk onderwijs,
gezondheidszorg voor iedereen en betaalbaar openbaar vervoer. De politie schiet
op alles wat beweegt in de favellas, zelfs
op kinderen.

Sporters zijn het perfecte voorbeeld van de
zelf-ondernemer: ze aarzelen niet zich te verkopen aan de hoogste bieder.
Loyaliteit en trouw zijn bij hen ver te zoeken en ze onderhandelen keihard over
hun soms schandalige vergoedingen die elke proportie missen.

“No
time for losers,” zingen supporters van Manchester United. Maar wie is
eigenlijk meestal de pineut? De gewone man in de straat toch? De supporters hebben het dus over zichzelf, want de winnaars zijn de sterren op het veld. Kapitalisme
pakt vooral goed uit voor 1 procent van de bevolking, maar de visie van Hayek is
aantrekkelijk voor een grote groep “objectieve” verliezers. Ongeveer zoals een
loterij meer mensen aanspreekt dan er winnen.

Het neoliberale subject streeft, net als een
kapitalistisch bedrijf, naar meerwaarde. Het moet steeds boven zichzelf
uitstijgen, het schiet dus altijd te kort. Het doel is niet een stabiel zelf,
maar een voorbij-het-zelf dat voortdurend terugwijkt, tot de uitputting nabij
is. Maar we moeten onze status
hoog houden en meedoen met elke gekte die zich aanbiedt.

De psychologische gevolgen van een ethiek die de fout van
elke mislukking bij het individu legt dat zich niet snel genoeg wist aan te
passen, leidt tot demoralisering, erosie van de persoonlijkheid en depressie.
Het individu blijft enkel nog over als object.

Een uitvoerige bespreking van het volledige werk van
Dardot en Laval, The New Way of the World: On Neoliberal Society, vind je hier.

Radicaal egoïsme, neoliberalisme en fascisme

Max Stirner (1806-1856) pleitte voor een absoluut egoïsme:
mijn ego is voor mij de enige realiteit en de enige waarde, en door dat te
bevestigen ben ik gewoon mezelf. Alle universele waarden en idealen (God,
vooruitgang, menselijkheid, enz..) zijn me vreemd, ik hou mij daar niet mee
bezig:

“Man, your
head is haunted … You imagine great things, and depict to yourself a whole
world of gods that has an existence for you, a spirit realm to which you
suppose yourself to be called, an ideal that beckons you.” The Ego and its own
(Max Stirner, Cambridge University Press, 1995, p. 43).

Het individu als zijn eigen onderwerper.

Op het eerste gezicht moedigt zo’n filosofie
individualisme en misschien zelfs anarchisme aan. Sommige anarchisten werden
dan ook door de geschriften van Stirner geïnspireerd in de jaren 1890 en daarna.
Maar, vreemd genoeg, inspireerden Stirners ideeën ook diverse Duitse
proto-fascistische groepen.

Leszek Kolakowski probeerde deze schijnbare paradox te
duiden in 1976, op een moment dat de belangrijkste bedreiging voor de liberale
democratie voor velen van links leek te komen. Vandaag, wanneer extreem rechts
terug een prominente plaats in het politieke landschap heeft ingenomen, zijn
Kolakowskis reflecties belangrijker ooit.

“Op het eerste gezicht lijkt het totalitaire Nazi-gedachtegoed tegengesteld aan Stirner’s radikaal individualisme. Maar fascisme
was bovenal een poging om de historisch gegroeide sociale verbindingen te
vervangen door artificiële banden tussen individuen die op basis van een
absoluut egoïsme trouw zworen aan de staat. De fascistische pedagogie koppelde
asociaal egoïsme en onbetwistbaar conformisme aan elkaar. Dit laatste stond
ervoor borg dat het individu een niche in het systeem kon innemen.”

“Stirner’s filosofie heeft geen problemen met het conformisme,
het heeft enkel bezwaar tegen de onderwerping van het Ego aan gelijk welk
hoger principe: de egoist heeft de vrijheid de wereld in eigenbelang te
manipuleren als het hem dat beter uitkomt. Zijn ‘rebellie’ kan de vorm krijgen
van uiterste onderworpenheid als dat in zijn belang is; hij moet zich vooral
niet gebonden voelen aan door ‘algemene’ humanitaire waarden of mythes. Het
totalitaire ideaal van een kazerne maatschappij, waar alle historische banden
geëlemineerd zijn komt perfect overeen met de principes van Stirner; de egoïst
moet van nature bereid zijn om onder elke vlag te strijden als hem dat het best
uitkomt.” (Leszek Kolakowski,
Main currents of Marxism, W.W. Norton, 2005, pp.137-138)

We kunnen ons de vraag stellen of radicaal neoliberalisme
met een democratisch masker niet het fascisme is van de 21ste eeuw. De
democratie van partijen als de PVV, VB en N-VA zijn een voorbeeld van de meest
beperkte vorm van democratie: het schumpeteriaans model. Elitair en minimaal
met de nadruk op competitiviteit en turn-over.

De essentie van democratie, letterlijk uit het Grieks
vertaald, volksheerschappij, is er volledig uit verdwenen. Enkel het direct
voor het eigenbelang bruikbare wordt eruit gepikt. Zo misbruikt Wilders de
‘vrije meningsuiting’ om ganse bevolkingsgroepen weg te zetten. En N-VA-er Jan
Jambon… die gebruikt zelfs zijn burgemeesterschap om armen
in de derde wereld te schofferen. Hij is inderdaad democratisch verkozen, maar
daar houdt het op.

Toch mist men doel en is het naïef het neoliberalisme te
bestempelen als een fascistisch politiek systeem, ondanks de gemeenschappelijke
ideologische basis. Waar de twee systemen
wel convergeren is bij de efficiënte controle van 99 procent van de bevolking
waardoor elk verzet in de kiem wordt gesmoord. Het neoliberalisme heeft daarbij
twee extra paarden van stal gehaald: de privatisering
van de publieke ruimte en de inschakeling
van alomtegenwoordige nieuwe technologieën. Internet, sociale media en
camerabewaking degraderen de Stasi tot amateurs. Behalve in de opkomende
economieën is repressie overbodig geworden.

Deregulering, controle van de markt en controle van de
burgers zijn wapenfeiten van de klassieke politieke partijen. Aangezien
extreem rechtse partijen maar zelden deelgenomen hebben aan de politieke macht,
kan je dat niet op hun conto schrijven, het is ‘the enemy within‘ die we moeten
aanpakken.