Het jaar 2015 leek het jaar te zullen worden waarin links zichzelf op de Europese kaart zou zetten. In Griekenland en Spanje bestormden twee nieuwe uitdagers het politieke bestel met diens belofte om de neoliberale dictatuur te breken indien men aan de macht zou komen.ⁱ In Griekenland draaide het linkse avontuur van Syriza uit op een ongeziene tragedie waarbij de partij momenteel een beleid uitvoert waar het zelf niet achter staat. Ook in Spanje lijken de kaarten ernstig doorheen geschud: waar begin dit jaar Podemos zich in de polls manifesteerde als een tsunami, lijkt de golf eenmaal de kust te hebben bereikt toch in kracht te hebben ingeboet. Hoewel Podemos een ongezien parcours heeft bewandeld en medeverantwoordelijk is voor de transformatie van het Spaanse tweepartijensysteem, kunnen vragen worden gesteld bij de toekomst en evolutie van deze partij. Quo vadis Podemos?

Heeft Podemos nu de verkiezingen gewonnen of verloren?

Het lijkt een vreemde vraag, maar velen binnen Podemos (niet in het minst Iglesias zelf) zullen deze verkiezingsuitslag toch met een dubbel gevoel onthalen. Podemos komt nochtans vanuit het niets zomaar 20,66 procent van de stemmen en 69 van de zetels binnenrijven.ⁱⁱ Het tweepartijensysteem is doorbroken, de Partido Popular (PP) verliest fors en op nationaal vlak zullen coalities gesmeed moeten worden. Waartoe dit zal leiden is hoogst onzeker, gezien de enige comfortabele coalitiemogelijkheid (tussen PP en PSOE) bij velen als hoogst onwaarschijnlijk wordt beschouwdⁱⁱⁱ. Hoewel beiden elkaar de voorbije jaren hebben afgewisseld in het uitvoeren van een drastisch besparingsbeleid, blijkt het water tussen de twee erfvijanden te diep om samen een regering te vormen.

Hoewel PP de grootste partij is, lijkt haar enige mogelijkheid een coalitie te vormen met Ciudadanos en een aantal regionale partijen. Maar gezien de starre houding van de PP t.o.v. het autonomievraagstuk lijkt de bal in het (centrum)linkse kamp te liggen. Anderzijds is de verhouding tussen PSOE en Podemos allesbehalve onproblematisch en is het nog maar de vraag in welke mate PSOE bereid is tot toegevingen t.o.v. de regionale partijen met het oogpunt een meerderheid te verwerven^iv. Nieuwe verkiezingen lijken plots geen ondenkbaar scenario te zijn. Alle speculaties terzijde, bleek het laatste woord opnieuw voor de markten. Een dag na de verkiezingsroes sloot de beurs (IBEX35) met een verlies van 3,6% procent op 9365,80 punten^v en nam de rente op leningen over tien jaar toe^vi. Ratingbureau Moody’s voerde de druk verder op door de Spaanse ratingverhoging naar de koelkast te verwijzen bij eventuele langdurige onzekerheid^vii. Op de vraag bij wie de soevereiniteit anno 2015 uiteindelijk berust … quod erat demonstrandum. Maar hoe liggen de kaarten nu voor die nieuwe linkse partij^viii?

Podemos is opgericht in januari 2014 met het doel om de 15M beweging te transformeren in een meer gestructureerde door burgers aangestuurde politieke verandering.^ix Sindsdien is het heel snel gegaan voor de partij. In de Europese verkiezingen van 2014 wonnen ze 8 procent van de stemmen en vijf zetels in het Europees Parlement. In de regionale en lokale verkiezingen in 2015 scoorde Podemos ook zeer goed: ze behaalden meer dan 100 zetels in de regionale parlementen en in verschillende steden steunden ze (samen met andere linksgelieerde partijen en bewegingen) een burgerplatform dat bijvoorbeeld in Madrid en Barcelona de burgermeester heeft geleverd. De steile opmars van de partij heeft zich ook vertaald in een even ambitieus verwachtingspatroon, zowel bij de basis als de partijtop. In juni 2015 verscheen in New Left Review een artikel geschreven door de leider van Podemos Pablo Iglesias waarin hij meer duiding geeft over de politiek-economische situatie in Spanje, de partij Podemos en diens strategie.^x

De analyse van Iglesias over de situatie waarin Spanje is verzeild geraakt is bijzonder scherp. In Spanje heeft de ineenstorting van de economie en de doorgevoerde maatregelen om de eenheidsmunt te redden ertoe geleid dat de heersende elites niet meer in staat zijn de massa ervan te overtuigen dat ze dezelfde belangen delen. De slogan ‘they don’t represent us’ spreekt in dit opzicht boekdelen. Deze ‘organische crisis’ heeft in politieke termen geleid tot een ‘regimecrisis’. Hiermee doelt Iglesias op de uitputting van het politiek-sociale systeem sinds het einde van het Francotijdperk. Dergelijke analyse schept wel degelijk verwachtingen: volgens Iglesias impliceert deze crisis een momentum waarin politiek heel wat mogelijk is en waarin het tijd is voor nieuwe politieke technieken en ‘stoutmoedigheid’.

Dit is een bijzonder harde uithaal voor de contestatiecultuur waarmee 15M wordt vereenzelvigd. Een lid van 15M vertelde mij dat de beweging het best kan worden samengevat met het adagium: ‘We walk slowly, but we will go far away’. Volgens Iglesias heeft deze logica echter geleid tot een uitputting van de beweging waarbij het naïef is te geloven dat het ‘sociale’ zomaar het ‘institutionele’ kan vervangen. ‘He wants to go quickly, but the question is how far is he prepared to go’? Dit is volgens mij een eerste belangrijke reden waarom Podemos in de peilingen sinds 2015 stelstelmatig begon te dalen^xi. Het vertrek van de nummer drie van de partij ‘Juan Carlos Monedero’ dit jaar was een bevestiging dat er binnen de partij verschillende stromingen bestaan.^xii Iglesias mag wel beweren dat Podemos de politieke peiler is van de 15M beweging, maar dit wordt door velen op het terrein tegengesproken. Uiteraard zijn heel wat mensen die gelieerd zijn aan 15M meegestapt in de electorale strategie, maar tezelfdertijd zijn heel wat activisten bijzonder sceptisch tegenover dit machtstreven en zien meer heil in een strategie van (horizontale) bottom-up (verzets)praktijken. Sommigen binnen de 15M gaan zelfs zo ver door te stellen dat Podemos niet langer gezien kan worden als een onderdeel van de beweging aangezien het tal van de waarden en ideeën waarmee de 15M zich vereenzelvigt met de voeten treedt.

De oorsprong van deze (interne) kritiek en frustratie situeert zich in de nasleep van de Europese verkiezingen waarin de structuur van de partij werd vormgegeven^xiii. De kritiek kwam in eerste instantie de kop opsteken in juni 2014 over de wijze waarop de vergadering werd verkozen die de ‘burgerraadsverkiezingen’ in de herfst diende te organiseren.^xiv In die interne verkiezingen heeft de groep rond Pablo Iglesias uiteindelijk de macht naar zich toegetrokken en heeft sindsdien de teugels stevig in handen. Uit gesprekken met mensen actief in de circulos is de ergernis hieromtrent bij momenten van de gezichten af te lezen. Deze lokale en sectorale ‘cirkels’ of vergaderorganen werden heel snel met de lancering van de partij opgericht met als doel de partij lokaal in de burgergemeenschap te verankeren. Iglesias zelf is van oordeel dat de kracht van Podemos precies schuilt in haar vermogen om de verschillende grassrootsbewegingen actief in de civil society te verenigen in een breder project van politieke verandering^xv Jaime Pastor, medeoprichter van Podemos, erkent echter dat de ‘verbureaucratisering’ van de partij een grote crisis heeft veroorzaakt in de circulos gezien ze niet meer zo sterk zijn als in het begin^xvi. Ondanks deze interne spanningen blijven de verschillende circulos de electorale strategie van de partij steunen aangezien velen van hen getuige waren van de limieten van mobilisering en bezetting van openbare plaatsen. Anderzijds is het opmerkelijk dat velen de electorale strategie louter beschouwen als een pragmatische houding, een momentopname wat vragen doet rijzen over de verdere evolutie van de partij. Hoewel niet iedereen ervan overtuigd is, maken sommigen gewag van een eventuele terugkeer naar de straat indien de post-electorale situatie blijkt uit te draaien op een fiasco of wanneer daadwerkelijke verandering uitblijft.

Naast deze interne factor die er voor verantwoordelijk is dat de motor van Podemos in de loop van 2015 begon te sputteren, spelen echter een aantal externe factoren een belangrijke rol. Op basis van de grafiek van Electrograph merken we een gestage daling van de partij in de polls vanaf februari 2015 met een dieptepunt tot en met augustus/september^xvii. De gebeurtenissen in Griekenland lijken een belangrijke rol te hebben gespeeld in deze daling. Wat Syriza is overkomen, doet velen vragen stellen bij de eventuele gevolgen van een eventuele regeringsdeelname van Podemos. In de 21^ste eeuw betekent een verkiezingsoverwinning voor links binnen Europa slechts het openen van een deur waarna men algauw tot de vaststelling komt dat het bijna onmogelijk is om net die zaken te wijzigen die intussen zijn gedepolitiseerd (zoals monetair en fiscaal beleid). En in het beste geval zijn er nog altijd de markten die in hun nervositeit de druk op deze landen zodanig opvoeren met als gevolg dat de levensvatbaarheid van elk alternatief links project bij voorbaat wordt uitgehold. Een andere verklaring zijn de ‘betere’ economische resultaten die heel wat middenklassers opnieuw richting het centrum heeft geduwd^xviii. Het IMF verwachtte een groei van meer dan 3,1 procent en de economie haalde in het derde kwartaal de snelste groei sinds de financiële crisis.^xix De vraag is in welke mate deze evolutie een rol heeft gespeeld in de stembusgang, gezien deze groei voornamelijk te wijten is aan externe factoren^xx en de doorsnee Spanjaard van deze groei weinig merkt.^xxi

Tijdens de voorbije legislatuur heeft de nieuwe arbeidsregeling ertoe geleid dat 300.000 arbeidscontracten van onbepaalde duur werden ‘vervangen’ door 150.000 tijdelijke jobs. Een andere belangrijke factor is de gematigde houding die in het discours van Podemos is geslopen^xxii. De electorale strategie heeft geleid tot de aanname van een verkiezingsprogramma dat niet zou mistaan voor een doorsnee sociaal-democratische partij.^xxiii Iglesias maakte in juni gewag dat er gestreefd moest worden naar een dualisering in het politieke bestel zodat de kiezer voor de keuze zou gesteld worden voor ofwel Podemos ofwel PP.^xxiv Hij hoopte hierbij op een ‘Pasokization’ van de PSOE waarbij Podemos diens electoraat zou kunnen overnemen. Deze keuze om in te zetten op de centrumkiezer was een risico en heeft gefaald. PSOE is allesbehalve van ingestort en met de opkomst van het centrum-rechtse Ciudadanos heeft Podemos niet alleen de strijd om de centrumkiezer verloren (gezien de initiële doelstelling), maar heeft het de spanningen binnen de partij en diens harde kern verder op de spits gedreven^xxv. Podemos is gegroeid uit een beweging die zich profileert als antineoliberaal, maar dit heeft zich niet vertaald in haar houding als politieke representatief orgaan (zoals Podemos zichzelf benoemt).

Uit de gesprekken met verschillende leden van Podemos en activisten van de 15M wordt de vinger ook gewezen naar een andere externe factor die de daling van Podemos in de polls kan verklaren. Deze is nauw gelieerd met het Syrizaverhaal: de aanvallen op personen binnen en de criminalisering van linkse partijen. De wijze waarop Varoufakis werd gedemoniseerd en geridiculiseerd binnen West-Europese media en door figuren als Dijsselbloem en Schäuble werd afgeschilderd als een clown doet vragen rijzen over het zogeheten pluralistische gehalte van de Europese Unie. Cynici maken zich wel eens sterk dat er niet zoiets bestaat als de machtsvrije ruimte waarin de logica van het argument heerst. Geen speld tussen te krijgen. Maar het heersende adagium alsof er geen alternatief zou bestaan heeft ertoe geleid dat het louter poneren van alternatieve argumenten door beleidsmakers en technocraten wordt afgedaan als onrealistisch, ridicuul of gevaarlijk.

Hetzelfde fenomeen is te merken m.b.t. Podemos. Iglesias maakte hiervan al gewag in zijn paper in New Left Review:”Since the Euro-elections, but particularly since the start of 2015, the establishment attacks on Podemos have been unceasing, far surpassing what’s meted out to the other political forces … over the last few months, the techniques and character of these attacks have sharpened, and have slowly become more damaging.” In mijn gesprekken met leden van Podemos en 15M wordt dit bevestigd. De aanvallen (niet in het minste vanuit de PP-hoek) zijn in eerste instantie een aanval op de partij zelf, alsof deze niet de capaciteiten heeft om effectief te regeren. Verder heeft de PP-regering gewezen op rapporten die aangeven dat leden van Podemos hebben gewerkt voor een organisatie die de Venezolaanse regering heeft ondersteund ten tijde van Chavez.^xxvi Blijkbaar is het heden ten dage een grotere schande banden te hebben gehad met Chavez dan met Pinochet. Maar de manier waarop figuren worden geviseerd en de taal die hierbij gehanteerd zou bij velen een gevoel doen opborrelen wat de eerste Europese president ooit plaatsvervangende schaamte heeft genoemd^xxvii.

Sommigen gaan zelfs zover door te beweren dat Podemos banden heeft met terroristische organisaties^xxviii. Bovendien blijken de Spaanse nationale media – wiens onafhankelijkheid van hetzelfde kaliber is als die van haar Griekse collega’s – te fungeren als een spreekbuis van deze aanvallen waarbij Podemos en diens aanhangers worden afgebrand als zijnde radicaal, corrupt, incompetent, … .^xxix

Hoe moet het nu verder?

Wat in de sterren stond geschreven, heeft zich vertaald in de stembusgang: het traditionele tweepartijenstelsel dat het levenslicht zag na het einde van Franco-regime is definitief ten grave gedragen. Het gevoel bij veel Spanjaarden is dan ook terecht dat het jaar 2015 een uitzonderlijk moment is geweest in de recente Spaanse geschiedenis. De vraag is echter hoe het Podemos nu verder zal vergaan. Sommigen maakten al gewag dat bij een eventuele negatieve stembusuitslag Pablo Iglesias zou opstappen wat het einde zou inluiden van de partij zelf.^xxx Hoewel deze speculatie zich niet heeft vertaalt in de praktijk, zal de vreugde binnen de partijrangen van korte duur zijn. De keuze is simpel: mee regeren of vanuit de oppositie de zweep erop leggen. Hierover lijkt intern geen overeenstemming te zijn aangezien elke keuze de partij zal confronteren met padafhankelijke gevolgen.

Regeringsdeelname is waarschijnlijk gezien de moeilijke situatie waarin de PP zich bevindt. Dit betekent dat PSOE een coalitie dient te vormen met Podemos en een aantal regionale partijen^xxxi. Deze optie heeft als voordeel dat Podemos zich kan verschuilen achter de sociaaldemocraten in hun streven het Europese beleid te beïnvloeden en zodoende een Griekse tragedie te vermijden. Een centrumlinkse regering met Podemos zal ongetwijfeld zeer snel tot wapengekletter leiden met de Europese instellingen. Vooraleer de verkiezingen plaatsvonden heeft de Partido Popular de begroting al goedgekeurd voor volgend jaar waarin plots plaats was voor budgetverhogingen in onderwijs, gezondheidszorg, pensioenen, cultuur, … .^xxxiiDeze poging tot verkiezingsvervalsing was ook de Europese instellingen niet ontgaan, maar Rajoy trok ze zich van de hetze niets aan. Het is overduidelijk dat bij een eventuele regeringsdeelname dit een eerste belangrijk strijdpunt zal worden. Bovendien behoudt de PP haar absolute meerderheid in de senaat van waaruit ze iedere wetgevend initiatief kan blokkeren of vertragen.^xxxiiiAnderzijds betekent een coalitie met de PSOE dat beide linkse partijen hun programma’s op elkaar dienen af te stemmen en dat kan op lange termijn nefast zijn voor de interne verhouding binnen Podemos. Hierboven werd al gewezen op de interne spanningen en het zou wel eens tot een definitieve breuk kunnen leiden met de harde kern waarop Podemos nog steeds berust. Uit gesprekken met leden van Podemos kwam naar voren dat de keuze voor de electorale strategie een momentopname is waarbij niet wordt uitgesloten dat men opnieuw terugkeert naar de straat en opnieuw begint aan cyclus van mobilisatie.

Dit is niet zonder risico gezien er momenteel een wet van kracht is – de ‘Ley mordaza’ – bedoeld om net deze vormen van straatprotest en mobilisatie te verhinderen en te bestraffen^xxxiv. Of deze wet een centrumlinkse regering overleeft is twijfelachtig, maar een nieuwe mobilisatie en een stakingsgolf waarmee Syriza bijvoorbeeld wordt geconfronteerd is een scenario dat men zal willen vermijden.

Regeringsdeelname lijkt voor velen dan ook onwenselijk te zijn voor de levensvatbaarheid van de partij op lange termijn. Volgens Jaime Pastor is het geen ramp dat Podemos niet de grootste partij is, aangezien het ongetwijfeld verzeild zou raken in een Syriza-scenario^xxxv. De optie om te vervellen tot een zweeppartij en vanuit de oppositie rustig de bakens uit te zetten is ongetwijfeld de meest duurzame en veilige strategie. Als de ingeslagen besparingsweg verder wordt bewandeld zal Podemos zich moeten opwerpen als de grootste oppositiekracht in het parlement. Op deze manier zal ze worden beschouwd als de parlementaire vertegenwoordiging van de 15M beweging die zich specifiek tegen dit neoliberale besparingsbeleid verzet.

Dit scenario is waarschijnlijk en wenselijk voor de partij zelf, maar dan zal ze toch moeten tegemoet komen aan de interne kritiek m.b.t. de toenemende bureaucratisering en het uithollen van de circulos. Iglesias benadrukte eerder al het belang om de meest geavanceerde sectoren van de civil society te stroomlijnen in een breder project van politieke verandering. Maar dit zag hij als onderdeel van een scenario waarin Podemos ‘een beleidspartij’ is^xxxvi. Bovendien zijn al deze grassroots initiatieven^xxxvii (gaande van de lokale assemblees gelieerd aan 15M; de mareas ter verdediging van publieke dienstverlening inzake onderwijs, gezondheidszorg; de plataformas zoals de Plataforma de Afectados por la Hipoteca; sociale innovatiepraktijken; ecologische bewegingen; …) die zichzelf al dan niet vereenzelvigen met de geest van 15M erg diffuus en bij momenten bijzonder kritisch voor de partij die beweert hen te vertegenwoordigen.

Een oppositiekuur lijkt volgens velen dan ook onontbeerlijk om terug te keren naar de basis en de geesten verder te laten rijpen om dit bij een volgende stembusgang electoraal te verzilveren. De vraag is natuurlijk: in welke mate is de gewone man in de straat gebaat bij een nieuwe beleidscyclus zonder Podemos waar ongetwijfeld hetzelfde besparingsmedicijn zal worden toegediend? De romantiek ontging mij niet wanneer leden van 15M mij enthousiast wijzen op hun leuze ‘we walk slowly, but we’ll go far away’. In dergelijke houding schuilt een zekere tragiek wanneer de bakens op voorhand niet zijn uitgezet en niemand nog beseft in welke richting men hoopvol verder marcheert. Hoop was dan weer het gevoel bij de aanhangers van de electorale strategie in het Teatro Goya wanneer de verkiezingsresultaten gestaag binnensijpelden. Maar zoals Francis Bacon al wist: Hope is a good breakfast, but a very poor supper. In het geval van vele Spanjaarden met de nadruk op poor.

i http://www.mo.be/analyse/europa-2015-syriza-griekenland-podemos-spanje
ii http://elpais.com
iiiIn een geanimeerd gesprek met Javier Pulido, lid van Podemos in San Lorenzo vertelde hij mij dat de relatie tussen PP en PSOE vergeleken kan worden met die tussen Real Madrid en Barcelona.
ivIn een gesprek met Javier Pulido wordt gewezen dat de regionale kwestie niet enkel bijzonder gevoelig ligt bij de PP, maar ook bij PSOE.
v http://www.bloomberg.com/quote/IBEX:IND
vi http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/opinieblog/opinie/1.2529380
vii http://www.tijd.be/politiek_economie/europa_verkiezingen/Spanje_verkent_onbekend_politiek_terrein.9713125-7768.art?ckc=1&ts=1450731977
viiiIk blijf het verbazend vinden hoe Belgische media in navolging van de Spaanse collega’s het niet kunnen laten Podemos te bestempelen als ‘radicaallinks’. Hoewel er op Belgische bodem voorlopig nog geen sprake is van enige ‘diabolisering’, spreken de mimieken van de nieuwslezers soms boekdelen.
ix http://www.theguardian.com/world/2015/dec/16/spain-election-guide-parties-electoral-system-podemos-and-ciudadanos
xP. Iglesias (2015). Understanding Podemos. New Left Review 93.
xi http://www.theguardian.com/world/2015/dec/16/spain-election-guide-parties-electoral-system-podemos-and-ciudadanos
xii https://www.dewereldmorgen.be/artikel/2015/05/18/het-dilemma-van-podemos
xiiizie ook https://www.dewereldmorgen.be/artikel/2015/01/07/podemos-hoe-de-spaanse-politiek-van-onderuit-met-kracht-veroverd-wordt
xiv http://politica.elpais.com/politica/2014/06/09/actualidad/1402295920_514605.html
xvP. Iglesias (2015). Understanding Podemos. New Left Review 93.
xviInterview Jaime Pastor (17/12/2015)
xvii http://www.theguardian.com/world/2015/dec/16/spain-election-guide-parties-electoral-system-podemos-and-ciudadanos
xviii http://www.reuters.com/article/us-spain-politics-poll-idUSKCN0PT08G20150719
xixhttp://www.wsj.com/articles/spains-economy-expands-at-fastest-annual-pace-since-financial-crisis-1448531699
In het vierde kwartaal bedroeg de groei echter 0,8% (http://www.demorgen.be/buitenland/opgepast-spanje-want-een-nieuw-griekenland-dreigt-bd5743ae/)
xx In een opiniestuk voor deredactie.be wijst Sven Tuytens op volgend externe factoren die verantwoordelijkheid zijn voor de lichte daling van de werkloosheidscijfers: de lage olieprijzen, een recordaantal buitenlandse toeristen door de aanhoudende spanningen in landen als Egypte en Tunisië en de daling van de actieve bevolking. http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/opinieblog/opinie/1.2528078
xxi In een opiniestuk voor deredactie.be verwoordt Lukas De Vos het bijzonder treffend: “De grafieken zijn dan wel omgebogen, maar de werkelijkheid blijft wat ze is: nog altijd zitten 21% van de Spanjaarden zonder werk; de bijgekomen tewerkstelling is bijzonder kunstmatig, het gaat vooral om slecht betaalde, tijdelijke jobs; de groei profiteert van de lage energieprijzen en de terugkeer van de toeristen die nu Noord-Afrika en het Midden-Oosten de rug hebben toegekeerd. http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/opinieblog/opinie/1.2529380
xxii http://www.demorgen.be/buitenland/conservatief-spanje-zet-zich-schrap-b78b6be9/
xxiii Interview Adolfo Rodríguez Gil (18/12/2015)
xxiv P. Iglesias (2015). Understanding Podemos. New Left Review 93.
xv https://www.dewereldmorgen.be/artikel/2015/05/18/het-dilemma-van-podemos
xxvi http://www.thelocal.es/20141222/spains-podemos-party-covered-in-crap
xxvii http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/politiek/1.726952
xxviii http://www.publico.es/politica/aguirre-insiste-iglesias-eta-y.html
xxix In alle gesprekken die ik heb gevoerd, was dit een argument die geregeld terugkwam.
xxx https://www.dewereldmorgen.be/artikel/2015/05/18/het-dilemma-van-podemos
xxxi De 159 zetels van PSOE en Podemos volstaan evenmin voor een meerdhereid, waardoor ze (gedoog)steun van de twee grootste Catalaans – nationalistische partijen (ERC: 9 zetels en Democratia i Libertat: 8 zetels) nodig hebben.
http://www.demorgen.be/buitenland/mislukt-spaans-premier-rajoy-al-nog-voor-hij-begonnen-is-b46291ea/
xxxii http://www.euroweeklynews.com/3.0.15/news/on-euro-weekly-news/spain-news-in-english/134384-spain-passes-2016-budget
xxxiii http://elpais.com/elpais/2015/12/21/inenglish/1450653650_844346.html
xxxiv https://www.dewereldmorgen.be/artikel/2015/07/01/nieuwe-wet-in-spanje-ondermijnt-democratische-vrijheden
xxxvInterview Jaime Pastor (17/12/2015)
xxxvi P. Iglesias (2015). Understanding Podemos. New Left Review 93.
xxxvii Martinez Lopez, M. A. (2015). Between autonomy and hybridisation: urban struggles within the 15M movement in Spain. 1-22.

Pieter Rondelez studeerde politieke wetenschappen (EU-studies en Conflict & Development) aan de Universiteit van Gent