Voormalig interim-president Jeanine Áñez van Bolivia zit achter de tralies. Op 14 maart werd ze aangehouden en naar La Paz overgebracht waar ze vier maanden in preventieve hechtenis zal doorbrengen in de vrouwengevangenis van Obrajes.

Áñez kwam aan de macht na de staatsgreep van november 2019 en hield het een klein jaar vol. In het kader van een gerechtelijk onderzoek naar de staatsgreep werd de vrouw samen met haar voormalig minister van Justitie Álvaro Coímbra en minister van Energie Rodrigo Guzmán gearresteerd.

Tevens werd een aanhoudingsbevel uitgevaardigd tegen haar ex-minister van Binnenlandse Zaken en hardliner Arturo Murillo, voormalig minister van Defensie Fernando López, en enkele militaire kopstukken zoals Williams Kaliman. Murillo, López en Kaliman verblijven momenteel in de VS.

Wat vooraf ging …

Áñez, Coímbra en Guzmán worden aangeklaagd voor “terreur”, “opruiing” en “samenzwering” in het kader van het onderzoek “golpe de estado” (staatsgreep). De presidentsverkiezingen van oktober 2019 werden verstoord toen enkele politieke oppositieleden de regeringspartij Movimiento al Socialismo (‘beweging voor socialisme’ – MAS) beschuldigden van electorale fraude.

De fraudeclaims en de twijfel van de Organisatie van Amerikaanse Staten (OAS) over de rechtmatigheid van de verkiezingen waren het vuur aan de lont. Na drie weken van sociaal protest kwam het militaire apparaat tussen. “We adviseren u om ontslag te nemen”, zei toenmalig stafchef Defensie Kaliman.

Deze betoger in Senkata werd in november 2019 gedood door het leger. Foto: Twitter @MaxBlumenthal

Ook bij de Boliviaanse politie gingen afdelingen aan het muiten. De regering kon niet langer rekenen op zijn ordetroepen en uit schrik voor lynchpartijen gingen president Morales en enkele MAS-ministers op de vlucht. Andere overheidsfunctionarissen en politici vroegen asiel aan in de ambassade van Mexico in La Paz.

Delen van de MAS-achterban kwamen vervolgens de straat op uit protest tegen de staatsgreep. Met het intussen beruchte decreet 4078 aan hun zijde, goedgekeurd door interimpresident Áñez, kon het leger zonder enige schrik voor sancties of onderzoek wild tekeer gaan.

36 manifestanten werden vermoord door de ordetroepen, honderden werden zonder proces opgesloten en gefolterd. Amnesty International, Human Rights Watch, International Human Rights Clinic en andere mensenrechtenorganisaties documenteerden de talloze en grove schendingen van de mensenrechten in de dagen, weken en maanden na de staatsgreep en machtsovername door Áñez.

VN-Hoge Commissaris voor de Mensenrechten Michelle Bachelet sprak zich meermaals heel bezorgd uit over de straffeloosheid en het gebrek aan gerechtigheid voor de vermoorde manifestanten van Senkata (El Alto) en Sacaba (Cochabamba). “Nog geen enkel persoon werd verantwoordelijk gehouden”, verklaarde ze in augustus 2020.

Sindsdien is de Boliviaanse politieke context grondig veranderd. Op 18 oktober 2020 won MAS-kandidaat Luis Arce de verkiezingen met een royale 55 procent en kreeg de MAS opnieuw de volledige controle over de wetgevende en uitvoerende macht. Arce beloofde gerechtigheid en lijkt daar nu werk van te maken.

Losse gerechtelijke schroeven

Voor alle duidelijkheid, het staat buiten kijf dat gerechtigheid moet geschieden. Er vielen niet alleen 36 doden, er was ook sprake van structurele vervolging en intimidatie door de regering-Áñez. De folteringen in de dagen en weken ná de staatsgreep werden uitgebreid opgetekend door verschillende mensenrechtenorganisaties.

Bovendien werd intussen uitvoerig bewezen dat het vuur aan de lont, de frauduleuze verkiezingen en de propaganda die ermee gepaard ging, geen wetenschappelijke basis had (zie MIT-onderzoek: “Rapport OAS over verkiezingen Bolivia was fout en bewust misleidend” en Hoe de OAS staatsgreep Bolivia mee organiseerde, nvdr.).

De verkiezingsoverwinning van Arce was het punt achter een lang debat: er was geen sprake van fraude en het rapport van de OAS was van bijzonder slechte kwaliteit.

Echter, de regering Arce en de Boliviaanse justitie lijken de kans te missen om dit sereen en nuchter aan te pakken. De zaak “golpe de estado” lijkt wel juridische kaas met gaten. Vooreerst, Áñez kan alleen vervolgd worden als ex-president als het parlement daarvoor met een tweederde meerderheid instemt.

De MAS heeft weliswaar de meerderheid in het parlement, maar geen tweederde en de partij zal ook nooit aan die vereiste tweederde geraken. Tal van sociale organisaties voeren al maanden druk op om Áñez hoe dan ook te vervolgen, druk die Arce en zijn ministers duidelijk voelen en waaraan ze nu toegeven, maar zonder een degelijke juridische basis.

Ten tweede, de aanklacht tegen Áñez en co lijkt wel op een amalgaam van (politieke) feiten en verwijst naar termen als “terreur”, “opruiing” en “samenzwering”. Het ontbeert op zijn minst enkele duidelijk omschreven elementen die dergelijke grote en bijzonder zware strafbare feiten moeten ondersteunen.

De eerste vijf doden in Cochabamba na de staatsgreep werden door medestanders weggedragen. Foto: screenshot Twitter @LaRazon_Bolivia

Het aanhoudingsbevel zelf is volgens de Latijns-Amerika directeur van Human Rights Watch inhoudelijk te zwak om Áñez te arresteren. “Tijdens de ambtstermijn van Áñez vonden grove schendingen van de mensenrechten plaats, alsook 2 slachtpartijen (Senkata en Sacaba). Die móeten in alle ernst grondig onderzocht worden. Het aanhoudingsbevel tegen Áñez verwijst echter niet naar die slachtpartijen. Het beschuldigt haar van ´terreur´ maar men levert geen enkel concreet bewijs aan”, volgens José Miguel Vivanco, directeur Americas van Human Rights Watch.

De Boliviaanse justitie lijkt er zo een zootje van te maken en dat doet de zaak geen goed. Justitie is terecht de Boliviaanse instelling die het minst vertrouwen geniet van de bevolking. Corruptie tiert er welig en onafhankelijkheid draagt de instelling niet hoog in het vaandel.

Tijdens de regering-Áñez was de Boliviaanse justitie in handen van toenmalig minister van Binnenlandse Zaken Murillo. Die gebruikte eigenhandig het apparaat om tegenstanders op te pakken en de mond te snoeren. “Jullie mogen jaren gevangenisstraf verwachten”, tweette Murillo keer op keer tegen iedereen die hem in de weg stond.

Dat justitie nu zo onzorgvuldig tewerk gaat in de zaak “golpe de estado” doet opnieuw uitschijnen dat het apparaat ten dienste staat van de regeringspartij van het ogenblik, dit keer de MAS. Dit zal niemand ten goede komen, minst van al de familieleden van de dodelijke slachtoffers van de regering-Áñez.

Opnieuw naar extreme polarisering?

Arce en andere MAS-politici zijn daarnaast verre van sereen. Gesterkt door de 55 procent van de laatste verkiezingen kloppen ze zich op de borst. #Justicia schreef president Arce op sociale media. Hoewel verstaanbaar en begrijpelijk, was dit niet heel strategisch van de man. Dat de Boliviaanse justitie nu zo arbitrair en amateuristisch te werk gaat, ondergraaft net helemaal de gerechtigheid die men zoekt.

“Justitie danst naar de pijpen van de MAS”, klinkt het op sociale media. ´s Lands beroemdste cartoonist tekende een blinde Vrouwe Justitia als handpop van een duivelse MASista (een aanhanger van de MAS), een tekening die het gevoel bij bepaalde Boliviaanse groepen goed weergeeft.

De monsterscore van Arce leidde tot enige politieke rust in het Andesland. Radicale opposanten legden zich neer bij de verkiezingsuitslag en de fraudepropaganda sloeg niet aan. De straatprotesten na de bekendmaking van verkiezingsuitslag van oktober 2020 stierven een stille dood. Die rust en stabiliteit was dus van korte duur, tot zaterdag 13 maart.

Sociale media ontploften na de aanhouding van Áñez en de hashtag #NoFueGolpeFueFraude (‘het was geen coup het was fraude’) kwam terug tot leven. Gedegouteerd door de aanhouding van Áñez grepen politieke opposanten als de conservatieve presidentskandidaten Carlos Mesa en Fernando Camacho opnieuw terug naar hun aloude anti-MAS-retoriek, een discours dat de Boliviaanse mainstream media graag horen en versterken.

Carlos Mesa (president 2003-2005), enige sterke rechtse tegenkandidaat voor de MAS) nam niet deel aan de coup van 2019. Foto: Cancilleria de Ecuador/CC BY SA 2:0

“Een politieke heksenjacht gaat van start”, zei Carlos Mesa. “We zitten midden in een politieke vervolging, erger dan tijdens de dictaturen. Iedereen die vocht voor de vrijheid en democratie eind 2019 zal ermee te maken krijgen”, zegt ‘s lands belangrijkste oppositiestem. Ook extreemrechts en net verkozen gouverneur van het departement Santa Cruz, Fernando Camacho, haalde dreigend uit: “Vergeet niet hoe het Evo Morales verging, beste Arce.”

Het is bovendien maar de vraag wat het onderzoek “golpe de estado” zal doen met Camacho. De kersverse gouverneur is immens populair in het conservatieve departement Santa Cruz en speelde een cruciale rol tijdens de weken en dagen voor de staatsgreep.

Zijn vader bekende dat hij enkele dagen voor de staatsgreep leidinggevende functionarissen binnen de Boliviaanse politie heeft betaald om in opstand te komen. Indien het onderzoek de betrokken actoren van de staatsgreep viseert, dan moet dus ook Camacho vroeg of laat verantwoording afleggen. Zal de Boliviaanse justitie dit aandurven?

Intussen komt de Consejo Nacional de Defensa de la Democracia (‘nationale raad voor de verdediging van de democratie’ – CONADE) opnieuw tot leven. Deze organisatie organiseerde tal van massamanifestaties tegen de “fraude van dictator Evo” de dagen na de verkiezing van oktober 2019.

Samen met de Asamblea Permanente De Derechos Humanos De Bolivia (‘permanente vergadering voor de mensenrechten van Bolivia’ – APDHB), de mensenrechtenorganisatie van de Spaanse in Bolivia wonende activiste Amparo Carvajal, bundelen ze nu de krachten om de “politieke heksenjacht” van Arce te stoppen.

Tijdens de periode van de regering-Áñez hielden beide organisaties een winterslaap. Slachtoffers van Áñez konden op weinig of geen steun rekenen en mensenrechten leken even minder belangrijk. Wat deze organisaties echter missen qua coherentie, maken ze goed inzake effectiviteit. Beide organisaties zijn in staat om opnieuw een grootschalige (internationale) campagne op te zetten tegen de MAS-regering, en dat kan opnieuw verschillende kanten uit.

De regering-Arce en de Boliviaanse justitie gaan maar beter secuur te werk. Zoniet zou het onderzoek “golpe de estado” wel eens kunnen uitmonden in een nieuwe staatsgreep …