Misschien lag het aan de warmte, dames en heren. De zomer van 2003 ging de geschiedenis in als één van de warmste sinds het begin van de KMI-metingen in 1706. Het was in die historisch hete zomer van 2003 dat Steve Stevaert, toen nog minister van energie in de Vlaamse regering, de energiemarkt liberaliseerde. Eindelijk! Power to the people!

De liberalisering zou het machtsmonopolie van Electrabel tot op de grond afbranden en uit de asse zou een eerlijke, transparante, efficiënte ‘Vrije Markt’ verrijzen:

• met vrije concurrentie tussen verschillende commerciële energiebedrijven;

• met zelfbewuste consumenten die in de vrije markt zélf op zoek gingen naar het beste aanbod voor gas en elektriciteit;

• met eerlijke energieprijzen die kraakten onder de verpletterende druk van kritische consumenten en de vrije concurrentie.

We schrijven 2003. Het leven was mooi, en de vrije markt zou de wereld redden. Steve Stevaert, dames en heren, had géén zonneslag toen hij in die zinderende zomer van 2003 besloot om de energiemarkt te liberaliseren. Alle grote politieke families in die tijd, van groen tot blauw, geloofden dat de vrije markt zou zorgen voor een betaalbare, eerlijke, en duurzame energievoorziening.

De vrije markt was volgens Steve Stevaert – en ik citeer – “liberaal en sociaal tegelijk”. Iederéén zou mee profiteren van de voordelen: lagere prijzen, méér investeringen in duurzame energieproductie, en een betere service voor de consumenten. De vrije markt was nodig – en ik citeer opnieuw – “uit sociale, ecologische en economische overwegingen”.

Hoe anders zou het uitdraaien, dames en heren. Vandaag, tien jaar na de liberalisering, is de balans catastrofaal.

• De beloofde prijsdaling is er niet gekomen. Elektriciteit is vandaag 41procent duurder dan tien jaar geleden en gas zelfs 66 procent.

• Van een groene energierevolutie is weinig te merken. Na tien jaar vrijemarkt zitten we nog altijd maar aan 12 procent duurzame energie in Vlaanderen.

• En de consument loopt verloren in de tarievenjungle. Ik heb het vanmorgen nog eens gecheckt op de website van de VREG: er zijn vandaag 51 verschillende tarieven op de markt voor elektriciteit alleen al. Voor één en hetzelfde identieke product, stroom aan 220 Volt.

Na tien jaar liberalisering blijft er van de mooie beloftes geen spaander heel en het is de hoogste tijd om daar lessen uit te trekken. Waarom lost de vrije markt haar beloftes niet in? Waarom wordt de consument niet beter van de liberalisering?

Niet omdat we nog onvoldoende geliberaliseerd hebben. Niet omdat we niet goed genoeg geliberaliseerd hebben. Maar omdat ‘de vrije markt’, een schaamlapwoord voor wat eigenlijk graaikapitalisme is – simpelweg niet in staat is om te zorgen voor een betaalbare, duurzame en sociaal rechtvaardige energievoorziening.

De eerste les

Na tien jaar ‘vrije’ energiemarkt weten we dat de vrije markt niet bestaat. Er is geen eerlijke concurrentie op gelijke voet. En dat kan ook niet. Het is met de energiemarkt als met de wetten van de grote oceaan. De krillgarnaal worden opgegeten door de zeebaars. De zeebaars is het middagmaal van de tonijn. En de tonijn is het feestbuffet van de witte haai. De grote vissen eten de kleintjes op.

Electrabel werd opgeslokt door GDF Suez. Luminus is vandaag ook in handen van Electricité de France, een van de grootste Europese energiegroepen. Nuon bestaat niet meer, opgesoupeerd door ENI, een internationale gas- en oliereus. En het kleine, sympathieke Essent is in werkelijkheid een volle dochter van RWE, een Duitse multinational, gespecialiseerd in steenkoolcentrales en het delven van bruinkool.

De liberalisering heeft in heel Europa geleid tot een tsunami van fusies en overnames. Vandaag is de helft van de hele Europese energiemarkt in handen van zeven en slechts zeven energiebedrijven. Das Kartell, worden ze genoemd in Duitsland: het kartel. Ik noem ze de Zeven Zusters: zeven Europese multinationals die sleutelposities hebben in alle belangrijke Europese energiemarkten. Ze houden de prijzen hoog en maken elk jaar 15 miljard euro nettowinst, waarvan ze 12 miljard cash uitkeren aan hun aandeelhouders.

Tweede les

De klant is geen koning. Het is niet omdat de consument een leverancier mag kiezen, dat hij daardoor ook macht heeft. Dat lijkt alleen maar zo. Het is een optische illusie, zoals bij de goochelaar Andy Gross, die momenteel een internethit te pakken heeft met een filmpje waarin het lijkt alsof hij, netjes doormiddengezaagd, met zijn bovenlijf naast zijn onderlijf loopt. In werkelijkheid – voor alle duidelijkheid – bestaat Andy Gross nog altijd uit één stuk.

Het vrije marktdenken is gebaseerd op een liberale utopie. In de liberale handboeken zijn alle consumenten gelijk, ze zijn perfect geïnformeerd en zonder uitzondering hoog opgeleid, ze zijn continu op zoek naar het goedkoopste energiecontract, en ze veranderen om de haverklap van leverancier, omdat ze dagelijks de evolutie van de grondstofprijzen volgen, rekening houden met prijssignalen op de Europese energiebeurzen en er als de beste in slagen om het risico op stijgende energieprijzen te ontwijken.

In werkelijkheid, dames en heren, lopen consumenten verloren in de tarievenjungle van de vrije markt. Je moet een Master in de Economie op zak hebben als je door de bomen het bos nog wil zien. Wat is nu het beste tarief? Een doorsnee-gezin dat de V-Test van de VREG invult, ziet onmiddellijk het goedkoopste tarief dat vandaag op de markt beschikbaar is: Variabel Groen Vooraf van Essent: groene elektriciteit voor 623 euro per jaar. Je moet wel goed de voetnoten lezen:

• Ten eerste is die elektriciteit helemaal niet groen. Het is doodgewone elektriciteit uit kern- en gascentrales die groengewassen wordt met behulp van groenestroometiketten uit Noorwegen.
• Ten tweede, er staat in de kleine lettertjes: “U regelt gratis uw energiezaken online.” Begrijp: alle communicatie verloopt verplicht online. Geen klantendienst, zelfs geen callcenter. Email. Een internetcontract dus, met zero service.
• Last but not least: je moet een voorschot betalen als je klant wil worden. Voor een contract dat u naar verwachting 623 euro per jaar kost bedraagt het voorschot … 780 euro. Als je ook gas wilt, komt daar nog eens een voorschot van 1180 euro bovenop.

Welkom in de vrije markt, dames en heren, waar de klant géén koning is, maar waar consumenten door grijpgrage multinationals opgelicht worden. Eén voorbeeldje nog, om het af te leren. Toen Johan Vande Lanotte vorig jaar de prijzen bevroor – op het hoogste niveau ooit, maar dit geheel terzijde – maakte ENI, het vroegere Nuon, een agressieve marketingcampagne voor haar nieuwe product ENI Relax, waarbij je de energieprijs ook na het officiële einde van de prijsbevriezing in december, verder voor drie jaar kon bevriezen. De klanten die overstapten zijn eraan voor de moeite. In januari zakten de prijzen, terwijl ENI Relax vandaag in de top 10 staat van allerduurste energiecontracten op de markt.

Door dat soort oplichtingspraktijken betalen de consumenten in heel Europa vandaag in totaal 13 miljard euro teveel op hun energiefactuur. Niet volgens Tom De Meester, maar volgens de Europese Commissie zelf.

Derde les

Liberalisering leidt tot dualisering. De vrije markt vergroot de kloof tussen rijk en arm. Elke dag opnieuw. Bekijk de naakte cijfers. Vorig jaar werden 76.000 mensen gedropt door hun commerciële leverancier omdat ze hun factuur niet meer konden betalen. Nog eens 250.000 gezinnen kregen een officiële ingebrekestelling in de bus, en voor 75.000 mensen moest een afbetalingsplan worden opgestart.

In België overleven vandaag bijna 100.000 Belgische gezinnen met een budgetmeter. Ze krijgen alleen nog stroom of gas als ze éérst hun kaart opladen. In de koude, donkere wintermaanden vliegt het geld de deur uit en steeds meer gezinnen zitten letterlijk in de kou. Omdat ze het geld niet hebben om hun aardgasbudgetmeter op te laden en zichzelf noodgedwongen afsluiten.

Vierde les

Als we het van de vrije markt laten afhangen, kunnen we de opwarming van het klimaat niet tegenhouden. De liberalisering heeft perverse gevolgen. Vandaag worden in Europa opnieuw steenkoolcentrales gebouwd door Electrabel en co. Nochtans is dat de meest vervuilende technologie met een zeer grote CO2-uitstoot. Waarom kiezen energiebedrijven dan voor steenkool?

Simpel, omdat de marktprijs van steenkool historisch laag staat, en omdat ook de marktprijs van een CO2-uitstootrecht – een soort verhandelbare vergunning die energiebedrijven moeten kunnen voorleggen per ton CO2 die ze uitstoten – gezakt is onder de drempel van 5 euro per ton CO2, vijf tot zes keer minder dan wat nodig is om steenkool uit de markt te prijzen. Als we onze energievoorziening laten afhangen van marktprijzen en multinationals, dan kunnen we alle klimaatdoelstellingen evengoed meteen overboord gooien.

Ik concludeer. Als de liberalisering van de energiemarkt een catastrofale mislukking is en als nog méér liberalisering geen oplossing is omdat de wetten van de vrije markt onvermijdelijk botsen op de sociale en ecologische fundamenten waarop wij onze samenleving zouden moeten bouwen, dan moeten we naar een fundamenteel andere logica, een ander paradigma. Dan moeten we het debat herijken en durven dromen, voorbij de liberale waan van de dag.

Voor mij staan daarbij drie principes centraal.

Principe één

Energie is een basisbehoefte, geen commerciële koopwaar. Gas en elektriciteit zijn veel te belangrijk om over te laten aan de wetten van de vrije markt. Het recht op betaalbare en duurzame energie voor iedereen botst onvermijdelijk op de winstmaximalisatie die GDF Suez en andere energiemultinationals nastreven.

Principe twee

We moeten onze energie in eigen handen nemen, zoals in Berlijn. Daar hebben vijftig sociale organisaties de voorbije maanden 271.496 handtekeningen opgehaald. Doel: een referendum afdwingen om het Berlijnse stroomnet weer in eigen handen te krijgen en een Stadsbedrijf voor groene energie op te richten. Vermaatschappelijking, noemen de Duitse stroomrebellen dat.

“Energie is een nutsvoorziening”, zeggen ze. “Wij zijn er rotsvast van overtuigd dat de overheid veel beter voor de energiebelangen van de burgers kan opkomen dan een privébedrijf dat alleen op geld belust is. Gemeentelijk, dat is voor ons hetzelfde als ‘tot nut van ’t algemeen’. Wij kunnen ons geen democratische, sociale, groene stroomvoorziening voorstellen in handen van de grote concerns.”

Principe drie

Democratie. Een energievoorziening in handen van de samenleving moet democratisch en participatief bestuurd worden. Vermaatschappelijking wil zeggen: openbare energiebedrijven oprichten die zorgen voor betaalbare en duurzame stroom, onder democratische controle van de bevolking. In Berlijn hebben de stroomactivisten een blauwdruk klaar voor hun nieuwe stadsbedrijf, waarin burgerparticipatie centraal staat.

Van de vijftien leden in de bestuursraad worden er zes rechtstreeks door de gebruikers verkozen, en zes door het personeel. Er komen bewonersvergaderingen en Berlijners krijgen initiatiefrecht. Voorstellen van burgers worden, mits ze voldoende handtekeningen achter zich krijgen, geagendeerd op de eerstvolgende bestuursraad.

Democratie van onderuit dus in plaats van top-downbeslissingen door privéaandeelhouders. Met werknemers die echt hun zeg hebben over hun bedrijf en in beslissende organen zetelen. Met onafhankelijke bestuurders, rechtstreeks verkozen door de gebruikers. Met openbare bestuursvergaderingen in plaats van besloten besluitvorming.

Een duurzame en sociale energietoekomst is mogelijk. Als we van koers veranderen. Als we onze toekomst niet langer uitbesteden aan de Markt. Als we winstzucht op korte termijn vervangen door een duurzame visie op lange termijn. Kortom, als we egoïsme en winstmaximalisatie vervangen door solidariteit en samenwerking. Als we het machtsmonopolie van de Zeven Zusters vervangen door democratisch bestuurde overheidsbedrijven op maat van de samenleving.

Power to the people! 

BELUISTER HET VOLLEDIGE DEBAT HIER