Pfizer is één van de bedrijven die de race naar een vaccin tegen het coronavirus heeft gewonnen. Bravo daarvoor. De snelle toegang tot vaccins is één van de cruciale voorwaarden om deze wereldwijde crisis achter ons te laten.

Maar Pfizer is ook één van de machtigste bedrijven ter wereld, een multinational die vorig jaar 8,4 miljard dollar aan dividenden uitdeelde aan de aandeelhouders. Dit jaar zou dat een pak meer moeten worden. Pfizer verwacht dat de omzet landt tussen 59 en 61 miljard dollar. Dat is een spectaculaire stijging van 44 procent in vergelijking met 2020. Het vaccin zou goed moeten zijn voor een kwart van de omzet. Alleen al uit de verkoop van het vaccin zou 4 miljard dollar winst gepuurd moeten worden. Pfizer kan daarbij als tijdelijke monopolist rekenen op overheden die er veel voor over hebben om zo snel mogelijk hun bevolking te vaccineren.

Nergens komt die toxische mix tussen geldgewin, gezondheid en meedogenloos profilerende politici meer tot uiting dan in de deal die de farma-multinational sloot met de Israëlische regering. In de meeste media kon je daar bewonderende artikels over lezen. Het was het verhaal van een klein land dat in recordtempo vaccinatiekampioen werd. Die ijver stak schril af tegen de aarzelende vaccinatiecampagnes in de meeste landen van de Europese Unie.

Als één land mijlenver vooroploopt in de vaccinatiecampagne zijn er nochtans een paar evidente vragen die opduiken. Waarom gunt een bedrijf als Pfizer één land het privilege om vlot bevoorraad te worden? En is het in de wereldwijde strijd tegen de pandemie wel een goed idee om verschillende snelheden te creëren?

Geen eilanden

Begin januari wond het hoofd van de Wereldgezondheidsorganisatie er geen doekjes om in een antwoord op die tweede vraag. “Stop met het maken van bilaterale deals”, zei Tedros Adhanom Ghebreyesus toen. Hij noemde geen namen, maar Israël en Pfizer zullen zeker in zijn hoofd gespeeld hebben.

In een hypergeconnecteerde wereld heeft het weinig zin om eilanden te creëren. Deze week sloegen wetenschappers van de Amerikaanse Duke University nog alarm over de situatie in Brazilië. Die is niet alleen rampzalig voor de Brazilianen, maar vormt ook een bedreiging voor de hele wereld.

“Wat maakt het uit om de pandemie te bestrijden in Europa of de VS als Brazilië een broedplaats blijft van het virus?”, zei neurowetenschapper Miguel Nicolelis. “Door het virus zo te laten circuleren open je de deur voor het opduiken van nieuwe mutaties en nog dodelijker varianten.”

Dat is precies wat Israël doet in het klein. Het land vaccineert de eigen bevolking, maar gunt de inwoners van de bezette gebieden in Gaza en de Westbank geen prik. Over dat onrecht hebt u hier en daar wel iets kunnen lezen, maar over de eerste vraag bleef het stil.

Een eerste makkelijke antwoord op die vraag is geld. De Israëlische regering tast diep in de buidel om vaccins te ontfutselen aan andere landen. Volgens Israëlische media biedt het land tot 50 procent meer dan de ‘normale’ vraagprijs.

Vaccins in ruil voor data

Maar de deal tussen Pfizer en Netanyahu gaat veel verder dan harde dollars. De Israëlische regering geeft Pfizer in ruil voor vlotte leveringen van het vaccin toegang tot medische en statistische data van de eigen bevolking. Pfizer mag met die data aan de slag én daarna uitpakken met de resultaten. Welke data er precies gedeeld wordt, is geheim. Onder druk publiceerde Israël wel het contract, maar grote delen zijn onleesbaar gemaakt. Data zijn een grondstof geworden, waar bedrijven veel voor veil hebben.

Voor Pfizer bleek de Israël-deal maar een vingeroefening voor onderhandelingen met andere landen. Het Britse Bureau of Investigative Journalism legde deze week bloot hoe Pfizer te werk gaat in Latijns-Amerikaanse landen. De journalisten spraken met bronnen binnen het Argentijnse ministerie van Gezondheid.

Pfizer wou het vaccin wel leveren aan Argentinië maar eiste dat het bedrijf immuun zou zijn voor mogelijke schadeclaims. In oktober al werd een wet gestemd die dat mogelijk zou maken. Maar voor Pfizer ging de wet niet ver genoeg. Het bedrijf zou wel nog aansprakelijk blijven voor eigen fouten tijdens de uitrol van de vaccinatiecampagne. De wet werd aangepast, maar nog was Pfizer niet tevreden en de onderhandelingen sprongen af. In december had Pfizer nog een extra eis gesteld. Argentinië moest militaire basissen, ambassades en reserves van de nationale bank als onderpand geven waar dan uit geput zou kunnen worden als het toch tot schadeclaims komt.

Onderhandelen zoals het IMF

Het riep voor de Argentijnse officials herinneringen op aan de onderhandelingen met internationale financiers en het IMF op het moment dat het land bankroet was in 2001. Het IMF stopte toen de financiële hulp omdat Argentinië weigerde te voldoen aan de strenge voorwaarden die neerkwamen op een ontmanteling van de overheid en een uitverkoop van het land. Pfizer lijkt die handelswijze nu over te nemen.

Een anonieme bron in een ongenoemd ander Latijns-Amerikaans land roept toekomstige historici nu al op om bij de pinken te blijven. “Binnen vijf jaar verlopen de vertrouwensclausules en dan zullen jullie leren wat er echt gebeurde tijdens deze onderhandelingen.”

Het cynische aan die vaccinstrijd is dat er niet eens een tekort aan vaccins hoeft te zijn. In de hele wereld blijft heel wat productiecapaciteit onbenut. Maar producenten in die landen kunnen niet aan de slag, omdat bedrijven als Pfizer hardnekkig vasthouden aan hun patenten. Dat is bovendien extra cynisch omdat zowat alle vaccins ontwikkeld zijn dankzij bijzonder gulle overheidssteun. BioNTech, de partner van Pfizer, kreeg maar liefst 445 miljoen dollar belastinggeld op de rekening gestort.

Pfizer doet er samen met de andere farmareuzen alles aan om die patenten in eigen handen te houden. Die bedrijven gaan daarin heel ver. In verschillende landen worden pogingen ondernomen om de patenten te ondergraven. Zuid-Afrika en India proberen gesteund door honderd landen via de Wereldhandelsorganisatie een versoepeling te bekomen. Een Amerikaanse lobbyclub die gefinancierd wordt door Pfizer en Johnson & Johnson ging meteen in de tegenaanval en zette druk op de Amerikaanse regering om niet te buigen.

Sancties

Twee andere lobbygroepen van de farmabedrijven roepen ondertussen de Amerikaanse overheid op om sancties te nemen tegen Chili, Colombia, Hongarije en tal van andere landen die initiatieven nemen om onder de patenten uit te komen. Die lobbygroepen hebben nogal wat macht aangezien ze vorig jaar 38 miljoen dollar uitgaven om politici en ambtenaren in de juiste richting te duwen.

In Thailand weten ze wat het betekent als de Amerikaanse overheid in naam van de farmabusiness terugslaat. In 2007 probeerde het land generische geneesmiddelen tegen aids te maken. De VS legden als sanctie hoge tarieven op aan een reeks Thaise exportproducten zoals flatscreens en juwelen. Een rechtstreekse aanval dus op de economie van het land.

Op het moment dat rijke landen die goed zijn voor 16 procent van de wereldbevolking meer dan de helft van de huidige contracten voor de levering van vaccins binnenhaalden, doen farmareuzen er dus alles aan om de winsten veilig te stellen. Dat ze daarmee de bestrijding van de pandemie schade toebrengen, lijkt voor hen niet meteen een zorg.