Op 31 oktober kreeg politiek gevangene Patishtán gratie van president Enrique Peña Nieto. Voor familie, vrienden en symphatisanten was het echter bang afwachten: Patishtán moest eerst nog veertien chemosessies ondergaan in Mexico-stad, nadat de dokters voor de tweede maal een hersentumor hadden vastgesteld.

Maar op zondag 1 december kon hij dan eindelijk na dertien jaar cel en een gevecht tegen kanker terugkeren naar zijn geliefde El Bosque in de Mexicaanse deelstaat Chiapas. Zijn strijdlust werd uiteindelijk beloond. Zijn 17-jarige zoon Héctor Patishtán verwoordde het op de persconferentie als volgt: “In onze taal Tzotzil bestaat het woord ‘overgave’ niet en dit is het bewijs”.

“Zij hebben ons altijd gezegd dat we het niet bij het rechte eind hadden, dat deze strijd het niet waard was. Maar rechtvaardigheid is de moeite waard! Het volk heeft het nodig. Hier eindigt de strijd niet, hier begint ze”, zei Alberto Patishtán Gómez bij het verlaten van de luchthaven Ángel Albino Corzo van Tuxtla Gutiérrez, de hoofdstad van Chiapas.

Een apart welkom

Buiten werd hij opgewacht door honderden Tzotzils, andere inheemsen en symphatisanten. Iedereen werd immers de toegang tot de terminal geweigerd. Ongebruikelijk, aldus de Mexicaanse kwaliteitskrant La Jornada, want voor fans van sporters en publieke figuren staan de deuren steeds open. De krant meldde ook dat meerdere inheemsen werden tegengehouden en ondervraagd door de politie op wegen naar de luchthaven, waar normaliter zulke controles niet plaatsvinden.

De colonne verplaatste zich naar de kathedraal van San Cristobal de las Casas, waar Patishtán werd opgewacht door allerhande civiele en religieuze organisaties die jarenlang voor zijn vrijheid vochten.

In de kathedraal, waar allen de eredienst bijwoonden, bevindt zich de tombe van bisschop Samuel Ruiz García die tot zijn laatste dag de onschuld van Patishtán verdedigde en zelfs doodsbedreigingen ontving omdat hij opkwam voor de rechten van inheemsen.

Zondag kon Patishtán, na dertien jaar strijd, dan eindelijk naar zijn dorp El Bosque terugkeren, waar een heus welkomstfeest hem opwachtte.

Gratie via Twitter

Hoe is deze bal aan het rollen gegaan? Al dertien jaar lang strijden Patishtán, mensenrechtenorganisaties en sympathisanten voor zijn vrijlating. Waarom krijgen zij nu wel gehoor? Antwoord: de druk op de ketel werd het afgelopen jaar steeds groter, de protestacties namen toe en Amnesty International verzamelde meer dan 30.000 handtekeningen.

De wetgevende macht was echter zeker van haar stuk. Vooreerst oordeelde de Hoge Raad van Justitie (SCJN) op 6 maart niet bevoegd te zijn om Patishtán zijn ‘verzoek tot erkenning van onschuld’ te behandelen. Vervolgens herbevestigde de federale rechtbank in Chiapas op 12 september de veroordeling van zestig jaar cel. Na deze zware tegenslag verkondigde Patishtán dat hij nooit om gratie zou vragen – ook al was dit de enige uitweg.

Onder de stijgende nationale en internationale druk, stemde het Mexicaanse parlement op 29 oktober dan toch een uitbreiding van artikel 97 bis van de federale strafwet die de president toelaat om gratie te verlenen aan gevangenen “indien er bewijzen bestaan van ernstige mensenrechtenschendingen van de veroordeelde” en de autoriteiten bepalen dat “er geen gevaar is voor de openbare orde en veiligheid”.

Verder mag er ook geen sprake zijn van ‘verraad’ van het vaderland, spionage, terrorisme, genocide, verkrachting of ontvoering. Na die stemming volgde het memorabele Twitterbericht.

President Nieto zei via zijn Twitteraccount: “Morgen zal de hervorming van het strafrecht worden gepubliceerd (…) Overmorgen zal de hervorming dan in werking treden en zal ik Alberto Patishtán Gómez gratie verlenen”.

“Mexicaanse justitie mislukt”

Patishtán meent dat hem gratie werd verleend omdat de autoriteiten beseffen dat zich grote schendingen en manipulaties hebben voorgedaan tijdens zijn proces. Patishtán, die onder zijn medegevangenen bekend staat als een respectabel en correct man, heeft echter geen wrok tegenover diegenen die hem beschuldigd hebben van moord.

Hij is ook niet bang om terug te keren naar zijn gemeente El Bosque in Chiapas, waar hij jarenlang als onderwijzer werkte. “Ik ga met opgeheven hoofd. Mijn mensen hebben me nodig”, zei hij tijdens de persconferentie.

Andere reacties zijn minder mild. Zo zei zijn advocaat, Leonel Rivero, dat de gratie “een onrecht herstelt dat spijtig genoeg was bevestigd door de gerechtelijke macht. De enige verliezers zijn het hooggerechtshof en de rechtbanken”.

Daniel Zapico, vertegenwoordiger van Amnesty International, zei dat de Mexicaanse justitie is ‘mislukt’ en dat de Mexicanen ‘diep moeten nadenken’ over hoe ze het kunnen repareren. Javier Zúñiga, raadgever van Amnesty International, gaat nog verder: “Diegenen die verantwoordelijk zijn voor dit onrechtvaardige proces moeten ter verantwoording worden geroepen”.

Duizenden onschuldigen

Zelfs de Verenigde Naties dringen er via Javier Hernández Valencia, vertegenwoordiger in Mexico van de Hoge Commissaris voor Mensenrechten (OHCHR), op aan dat de Mexicaanse justitie lessen trekt en andere onschuldigen vrijlaat: “Wij zijn blij met de beslissing om de leraar Patishtán snel vrij te laten (…) en hebben hoge verwachtingen dat andere veroordeelden van wie de mensenrechten zijn geschonden, toegang zullen krijgen tot ditzelfde voordeel.”

De zaak-Patishtán is geen unicum in Mexico. Volgens de Nationale Mensenrechtencommissie (CNDH) verblijven er meer dan 8.500 inheemsen in de cel, onder wie Antonio Estrada Estrada en Miguel Demeza Jiménez, beiden Tzeltal en eveneens lid van de Zapatista-rebellenbeweging.

Velen van hen kennen een gelijkaardig verhaal: ze krijgen geen toegang tot tolken, kennen vaak niet de details van de aanklacht en worden niet van hun rechten op de hoogte gebracht. Rechters, openbare aanklagers en advocaten van de verdediging kennen vaak de tradities, cultuur en taal niet van de inheemsen die Mexico rijk is. 

De wet is niet voor iedereen gelijk, zegt Héctor Patishtán. “Er is discriminatie. We zien dat vrijheid en gerechtigheid enkel geldt voor zij die geld hebben, zij die een andere huidskleur hebben” (nvdr: dan de inheemsen).

Patishtán bevestigde dit 12 dagen na zijn vrijlating in een interview live op nieuwszender NTN24: “Waar wij wonen, daar helpt onze huidskleur ons niet om toegang te krijgen tot het recht op gerechtigheid. Daarom dat wij, de inheemsen, gediscrimineerd worden en dat we door gebrek aan geld en door het gebrek aan een tolk gedurende een proces vaak onschuldig in het cel belanden, soms voor jaren en jaren zoals ik.”

De zaak-Patishtán

Patishtán die in 2000 de corruptie en wanpraktijken aan het licht bracht van de toenmalige PRI-burgemeester Manuel Gómez Ruiz in het dorp El Bosque, werd kort daarop beschuldigd van moord, slagen en verwondingen, schade aan eigendom en het bezit van een vuurwapen tijdens een hinderlaag waarbij zeven agenten om het leven kwamen. De kroongetuige? De zoon van diezelfde burgemeester.

Het onrecht begon al tijdens zijn arrestatie, toen agenten in burger hem zonder arrestatiebevel meenamen. Getuigenissen in zijn voordeel ‘verdwenen’ en anderen werden onder druk gezet om de getuigenbank niet te bestijgen.

Daarbovenop mocht hij eerst niet worden bijgestaan door een tolk, terwijl Patishtán een Tzotzil is, die de gelijknamige Maya-taal spreekt. Uiteindelijk zegeviert de gerechtigheid alsnog, ten minste toch voor Patishtán.