Natuurlijk is het ook waanzin. Maar het één sluit het ander niet uit.

Als deze wandaad iets bewijst, dan is het wel dit: ‘politieke waanzin’ is niet langer een overspannen beeldspraak en de jihadi’s hebben er zeker geen monopolie op. Hun meest extreme tegenstrevers zijn even waanzinnig. We hebben hier te maken met wat ik zou willen noemen ‘psychotische politiek’. De aanhangers ervan lijden aan een vorm van ‘politieke psychose’.

Wat politiek is, weten we allemaal (of althans we denken dat te weten),  maar wat is een psychose?

Dat is het totaal vervagen van realiteit en fictie: het zwakke ik wordt bespookt door wat het verwerpt, en hoort dus stemmen: zijn eigen super-ego dat tilt slaat, omdat het verworpen is. Of het ik krijgt hallucinaties: het onbewuste dat vrij spel krijgt.

Hallucinaties zijn gewoon nachtmerries waar je niet uit wakker wordt omdat je al wakker bent. Het zou best kunnen dat Breiviks psyche psychotisch is gestructureerd: zijn extreme narcisme en zelfstilering wijzen in die richting, maar dat is niet noodzakelijk.

Nu is het psychotische niet langer alleen maar een psychische ziekte – de psychotische structuur is ook begonnen aan een optocht in allerlei recente maatschappelijke verschijnselen.

Eerst waren er de killer-computergames, toen kwamen de ‘psychotische spelen’, zoals Big Brother en Expeditie Robinson (ik heb daar elders over geschreven, maar heel kort dit: deze spelen zijn psychotisch omdat ze geen regels hebben – of alleen regels om het spel verder te ontregelen; geen onderscheid maken tussen spel en realiteit – er is geen buiten, geen ‘buitenspel’; en geen fairplay kennen: iedereen is de tegenstander van  iedereen – de oorlog van allen tegen allen zeg maar; er er is maar één winnaar: the last one standing).

Dan waren er films die dat idee van de realtiy games tot het extreme doorvoerden: The game, eXistenZ, Das Experiment en Battle Royale. Battle Royale is voor ons hier het interessantst: op een eiland krijgt een groep jongeren instructies. Ze moeten elkaar doden in drie dagen tot er maar een overlevende is, indien niet, zullen ze allemaal gedood worden, vluchten is onmogelijk …

Deze en dergelijke psychotische spelen zijn een sleutel om het scenario te begrijpen dat de Noorse Rambo in zijn hoofd heeft opgebouwd. Lone wolves zoals ze door antiterrorisme specialisten worden genoemd, zijn een van de grote topoi in een hele resem films, het is een heel genre.

Anders Behring Breivik is niet alleen een reïncarnatie van de Bezerkers, de Noorse krijgers die tekeer gingen in een oncontroleerbare, tranceachtige furie, maar ook een nieuw menstype: de ramboïde.

Of toch een relatief nieuw sociopathologisch syndroom: de politieke seriemoordenaar. Zonder die psychotische reality games kan men volgens mij ‘het syndroom van Breivik’, om het maar eens zo te noemen, niet begrijpen. Laat staan zijn haarfijn uitgekiende scenario, dat zo uit een geweldgame is gestapt.

Om de politieke achtergrond, de islamofobie van Breivik te begrijpen, kan je ‘Native revolt: a European declaration of independance’ van Fjordman lezen, dat op de Belgische website The Brussels Journal van islamofoob Paul Beliën (man van Vlaams Belang-politica Alexandra Colen en adviseur van Geert Wilders), waaraan Breivik de ondertitel van zijn 1.500 bladzijden tellende compendium ontleent. Hij citeert Fjordman maar liefst 111 keer, dus we hebben hier te doen met zijn ware leermeester. 

Ook in Fjordman is de psychotische structuur reeds aanwezig: de islamisering is een complot van Europa en vooral van het overheersende multiculturalisme. Fjordman spreekt van ‘landverraad’.

Dit complotdenken is op zich al een vorm van paranoia. Islamofobie is dus ernstig, maar het is dwangneurotisch gestructureerd, zoals elke fobie. Het kent het onderscheid nog tussen propaganda en realiteit, tussen droom en daad.

Dit islamofobe denken (van Fjordman) is de voedingsbodem geworden waarop Breivik zijn politieke psychose heeft opgebouwd. Hij heeft de complottheorie letterlijk genomen en is de ‘landverraders’ van de toekomst, de jonge socialisten, op het eiland Utoya gaan uitmoorden. 

Wannneer de dwangneurotische gedachte, de obsessie van de islamofobie, bij bepaalde personen overgaat tot paranoia, waarbij het onderscheid tusssen woord en daad tussen realiteit en fictie, vervalt, wordt het explosief.

Psychotische politiek is besmettelijk: er zullen zich nog gevallen voordoen, omdat ze elkaar bestuderen, na-apen en eeuwige roem willen oogsten. Maar naast dit probleem, is het zaak om in te zien dat onze maatschappij politieke psychose voedt.

Psychotische politiek is het product van een wereld waarin vereenzaamde individuen in cyberspace het verschil tussen realiteit en fictie verliezen en dus opgaan in een zwart-wituniversum dat één groot complot is, en waarin dus extreme daden niet als extreem worden ervaren.

Breivik voelt zich niet schuldig. Voor hem is het een coherente paranoia, een noodzakelijke daad, voor de maatschappij is het een nachtmerrie.

Lieven De Cauter

Lieven De Cauter is cultuurfilosoof verbonden aan de KU Leuven.