Daags na de aanslagen had ik ‘s morgens les bij laatstejaars ingenieur-architectuurstudenten in Leuven, in het Kasteel van Heverlee. De hele les hebben we over de aanslagen gepraat, naar aanleiding van de stukken die ik er de dag zelf had over gepubliceerd. Maar we kwamen niet echt toe aan hun reacties. Daarom kwam het idee dat iedereen een stukje zou schrijven, in zijn eigen taal, kort of lang, en dat mij zou toesturen. Eentje is er op al ingegaan, Mathilde, die bij mij een thesis maakt over tijdelijke architectuur. Ik vind haar tekst zo mooi dat ik de vrijheid neem om haar tekst integraal te citeren. Echt nogal adembenemend: 

“Mijn hoofd zegt momenteel error en ik weet niet wat ik denk. Ik verwijt mezelf geen uitspraken te kunnen doen, geen woorden te hebben voor wat er gebeurd is en geen besef te hebben van realiteit. Misschien is het een automatische reflex van mijn hersenen, die wil onderdrukken wat ik voel. Logica zegt me dat ik angst moet hebben, angst voor wat er aan het gebeuren is, maar een andere logica probeert me wijs te maken dat dit alles niet echt is, dat dit niet hier gebeurd is. Ik kijk als een klein kind met verwonderde ogen om me heen en sluit mijn oren voor het zoveelste nieuwsbericht dat probeert te vertellen dat de luchthaven nog zeker tot vrijdag gesloten zal blijven, diezelfde luchthaven waar ik meerdere keren per jaar kom, die als het ware een symbolische thuishaven is geworden.

Dan vertelt de ernstig gestemde nieuwslezer over de invallen in Schaerbeek, datzelfde Schaerbeek waar een vriendin vorige week nog trots over vertelde omdat ze daar gelukkig woonde en het geweldig vond om tussen de Turkse broden en andere lekkernijen te kunnen vertoeven.

De getuigenissen over het bloed en de ledematen klinken als een slecht geregisseerde horrorfilm. Alles wordt weer boven gehaald: Parijs, Charlie Hebdo, … en dan horen we in de les over een aanslag op de universiteit van Mosul, een universiteit zoals één waar we op dat zelfde moment zitten. Die aanslag slechts een beetje eerder dan het drama in Brussel, maar ik weet niet waar Mosul ligt en mijn brein stockeert het al onder minder relevant. 

Die ochtend nog zeg ik tegen mijn moeder dat ik bang ben, bang voor oorlog. Ik ben niet bang voor bepaalde mensen of organisaties want ik kan er geen namen of gezichten op plakken. Ik ben bang voor oorlog, een oorlog gespeeld door meerdere kampen en allen schuldig, bang voor onbegrip en wantrouwen, bang voor het feit dat ik misschien een volgende keer wel iemand zal kennen van de slachtoffers. Maar het is al oorlog zegt een vriend van me. En tegelijk ben ik eigenlijk nog niet bang, ik ben slechts verdoofd.

Dit is één van de ergste dingen die ik kan doen, me afsluiten en het afdoen als een nachtmerrie die de andere mensen wel zullen oplossen en geloven dat het allemaal wel zal goed gekomen, want ik geloof in onze moderne wereld en dat we genoeg geëvolueerd zijn om onze fouten uit het verleden niet te herhalen. Ik geloof oprecht in onze wereld en zijn burgers, ik moet wel. Ik geloof in mooie dingen, in menselijkheid en medeleven. Ik voel me schuldig nu ik dit hier allemaal zo lees over mijn kinderachtig gedrag, maar ik kan niet gaan voordoen alsof ik dapper ben. Het liefst wil ik onder mijn dekens kruipen en doen alsof het allemaal niet is gebeurd.”

Tot zover Mathildes tekst. Ik vond het een heel ontroerend, breekbaar, eerlijk, moedig stuk. Zeer raak verwoord ook. Je zou het “emotionele lockdown” kunnen noemen, een soort verdringing, een uitschakelen, op afstand houden, omdat je het niet kan bevatten, een soort afweerreflex van de psyché ook, door inderdaad een soort van verdoving. Ontkenning (denial) is, zoals bekend, de eerste fase in het verwerken van een traumatiserend bericht (volgens Elisabeth Kuebler-Ross). En je kan er natuurlijk ook Freud bijhalen en zijn verdringingsmechanismen.  

Een vriendin vertelde me iets analoogs. Toen we op weg naar het restaurant liepen, na een boekvoorstelling, was ze verbaasd dat de ondergrondse toegang tot het Centraal Station afgesloten was. En toen realiseerde ze zich pas weer dat het door de aanslagen kwam. Ze zei lacherig dat ze toegaf dat ze de neiging had om het allemaal weg te duwen.

Ook ik heb pas vandaag, na drie dagen, bij het luisteren naar de radio, waar men mensen rouwmuziek laat kiezen, voor het eerst gehuild. Ik besefte vanaf het begin ten volle dat mijn serie stukken die ik als een bezetene schreef, van zodra het nieuws tot me doordrong, ook een verzet was tegen emoties: het uitstellen van die emoties door tegenwoordigheid van geest, door te denken, te reflecteren. Ik denk dat dit een oplossing is, althans het is de mijne, en ik hoop in alle nederigheid dat mensen er wat aan hebben. 

Wat er ook van zij, deze “emotionele lockdown” wijst erop dat het nog een lang verwerkingsproces wordt. Misschien zou ik ze in krijt moeten schrijven op de muren van de Beurs, tussen de talloze andere boodschappen – de muren van de sokkel van de beurs zijn rondom getransformeerd tot een soort van jolige klaagmuur – deze mooie, ontwapenende zin van Mathilde: “Mijn hoofd zegt momenteel error en ik weet niet wat ik denk.”

Post scriptum over emotionele ‘negationismen’ (in het licht van de bestorming van de hooligans op Pasen)

Er bestaat echter het gevaar dat deze ontkenning verhardt tot ‘emotioneel negationisme’, om zo te zeggen. We doen alsof er niets gebeurd is, we doen gewoon door. De wil om door te gaan met ons leven en van deze stad weer bruisend Brussel te maken, is op zich goed, maar draagt ook het gevaar met zich mee van dit soort negationisme: de emotionele lockdown wordt omgeturnd tot hyperactiviteit (shoppen voor het vaderland, feestjes, naïeve activistische rouw en andere publieke gebaren) en tot reflexieve ontkenning, ‘celebrale lockdown’: niet denken, niet aan denken. Het is te laat voor ‘Je mag er niet aan denken’. Nu moeten we eraan denken, en wel met man en macht, met al onze denk- en daadkracht.

Ook in het licht van de inname van het plein op Pasen door een horde hooligans (waarvan sommige echt de Hitlergroet brachten, dat zeggen ook insiders en het staat op foto (zie ook ooggetuigenverslag van Christophe Callewaert, de derde foto)

Er is een waaier van ontkenningen en miskenningen. Nee, meneer Mayeur, het waren niet allemaal Vlamingen, Luikse hooligans waren er ook bij, en trouwens, in plaats van uit te halen naar Bonte en Jambon: tussen het Noordstation en de beurs ligt twee kilometer, crowd control had best gekund. Je laat geen bende hooligans op een begraafplaats los. Want dat was het: grafschennis. Dat is het choquerende. En of het nu alleen maar brave hooligans waren (fraai oxymoron op zich) of neonazi’s (er zaten er zeker tussen), doet er niet zo heel veel toe. Het was een invasie, een inname van het plein, een vloedgolf van 500 man in strakke pas, allemaal in het zwart, de meeste gemaskerd, die met toortsen en al het plein overspoelen. Dat is heel duidelijk op de viedobeelden te zien. Als dat crowd control is, meneer Mayeur? Een analoge gaffel als na de betoging van najaar 2014.

Nu, even zeer negationistische zijn de pogingen om het weg te zetten als brave hooligans die door de vreedzame massa ter plaatse is opgehitst, als je zo aan komt stormen, wat verwacht je dan: ‘free hugs’? Dat is de wereld op zijn kop (zoals in de Voetbalkrant en druk gedaan op twitter, Grappige tweet van joostvandecasteele daarover ***). De aangevallen journalist, wordt, hoor ik, geframed als een drugverslaafde agitator die de spandoek wou aan stukken scheuren. http://www.voetbalnieuws.be/news/208761/Verhelderend_ooggetuigenverslag_roept_vragen_op_over_beeldvorming_rond_mars_hooligans

“Maar dan ineens verandert de situatie. Een bepaald persoon met bril op, volgens mij duidelijk onder invloed van drugs, probeert het spandoek te verwijderen die de hooligans tonen. Deze persoon wordt eerst nog rustig weg geduwd, maar nadat hij nogmaals het spandoek probeert te verwijderen of scheuren, krijgt hij een klap en valt hij op de grond. Ik keur geweld nooit goed, maar deze persoon heeft er echt wel zelf om gevraagd.”

Wel, dat is nu toch wel een beeld dat niet bij die persoon, die ik goed ken, past. Helemaal niet. Dus pure framing van N-VA-sympathisanten en erger. Wordt gretig gedeeld. 

Gelukkig heeft CNN dat moment op beeld vastgelegd. Vanaf seconde 25 is die man te zien zwaaiend met één arm:
http://edition.cnn.com/videos/world/2016/03/27/brussels-memorial-protest-clash-ward-cnni.cnn (de volgende video is ook interessant).  Gelukkig is er nog de internationale pers om ons te beschermen tegen miskenning door binnenlandse media… Trouwens, Heren, Jambon, Bonte, en vooral Mayeur, waren jullie vergeten dat er tientallen camera’s van de internationale pers aan het beursplein klaar stonden???? Oeps, effe vergeten. Of nee, we gaan ervoor. We gaan tonen dat we vrije meningsuiting in België ernstig nemen: hooligans die een herdenkingsplaats, een symbolische begraafplaats willen bestormen, moet kunnen, gewoon even escorteren die handel: een politievoertuig rijdt de strak stappende hooligans met fakkel voor in de menigte. Jongens, jongens. Het totaal gebrek aan besef van onze verantwoordelijken. Zo beschamend. Maar een vreedzame mars, oei nee, hier moet de vrije meningsuiting wijken, want ja brave 30.000 burgers blijven thuis, maar 500 voetbalhooligans, tegenhouden aan het Noordstation (of in het small van de Adolf Max-laan, waar je ze vanaf De Brouckère kan insluiten en terugdrijven als het moet), echte amateurs daar bij die politie. Of… sympathisanten. Oei. heb ik dat gezegd? Oei Oei. Ik durf er niet aan denken…. 

De reeks miskenningen gaan diep, en we moeten opletten dat het geen complex wordt (een complex van ontkenningen, dus een echt syndroom) zoals de olifant in de kamer: de miskenning dat dit allemaal ook en vooral moet begrepen worden in het kader van asymmetrische oorlogsvoering, een oorlog waarin wij verwikkeld zitten, de bombardementen van de coalitie, op de universiteit van Mosul en elders, worden al jaren lang eigenlijk betaald met ons belastingsgeld, gestemd door onze parlementen, ‘gecoverd’ door onze media (nauwelijks kritische stemmen) dus ja, wij zijn niet onschuldig. Niet zo onschuldig als we denken.

Dus blijven denken: emotionele lockdown en cerebrale denial, of welke vorm van ‘negationisme’ dan ook, kan en mag niet meer dan een voorbijgaande fase zijn in het verwerkingsproces. Nu is het tijd voor echte rouwarbeid, en denkwerk, en daadkracht. Maar een ander soort daadkracht dan gespierde politiek met veel militairen op straat, dat zal onze steden alleen maar verder doen afglijden naar de uitzonderingstoestand en de desintegratie van het sociale weefsel, om van het stilvallen van de economie van de stad nog maar te zwijgen.

Misschien moeten we een couch surf-actie organiseren: ‘Nodig eens een ramptoerist uit’ Baseline: visit the hell hole and see for your selves. De eerste die ik zou willen uitnodigen is Luckas Vandertaelen. Jongens, die gast schijnt echt in een andere stad te leven dan ik. Nochtans woon ik aan de verkeerde kant van het kanaal, in Laken… Nu, hij zal mij ontkenning verwijten. Maar… ik denk het niet. Nu, iedereen heeft het recht om bij het ouder worden naar rechts op te schuiven. Maar het is geen plicht.

Het syndroom van ontkenningen die een systeem worden is eerst neurotisch (verdringing met typische lapsussen als een terugkeer van het verdrongene, zoals de Hitlergroet aan de Beurs), maar het kan ook psychotisch worden, en dat is vaak, indien collectief, gewelddadig. De Waanzin van de terroristen spiegelt onze paranoia. En ze voeden elkaar wederzijds, zoals in een typische viscieuze cirkel. 

Dus: blijven denken, blijven voelen, blijven de donkere kanten van ons tijdperk en van onze wijken in de ogen zien, maar met open vizier. Blijven proberen om het tij te keren.

(Een volgend stuk over buurtgesprekken, buren bij buren, dialogeren, verbroederen bij eten, het hoeft geen couscous te zijn, een auberge espagnole, of zonder eten, gewoon samen van gedachten wisselen. Overal in Brussel, ten huize van, in cultuurcentra, maar beter ten huize van maar gecoördineerd door bewegingen, en kunstencentra, socio-culturele sector. Onderr buurtbewoners. We zouden dat echt moeten doen, het is gigantisch om op gang te trekken maar via facebook en twitter…#Couscoussurfing/rondetafelgesprekken/tablesrondes) 

Ach… morgen beter. Morgen, helaas, in elk geval: meer. Ik wou dat het ophield. ‘Mijn hoofd zegt error en ik weet echt niet meer wat ik moet denken’.