Nu is deze pandemie er in de eerste plaats omdat wij als soort in zekere zin solidair zijn met andere soorten en met name het virus. Meer dan ooit zijn wij biologisch en ecologisch verstrengeld met de natuur, maar ook economisch en politiek met de rest van de mensheid. Politiek-ecologisch denken kan dus niet ontbreken (de kruising van biologie en economie lijkt daarentegen al even aan de gang). Hiertoe kan Spinoza’s theologisch-politiek traktaat (TTP is de afkorting van de oorspronkelijke Latijnse titel) een interessante aanzet geven, o.a. het vijfde hoofdstuk waarin hij enkele beginselen van zijn politieke filosofie vanuit de noodzaak van een bepaalde solidariteit afleidt. “Want als de mensen elkaar niet wederzijds diensten zouden bewijzen, zou hun én de vaardigheid én de tijd ontbreken om zichzelf zo goed mogelijk in stand te houden en te behoeden”. (TTP5.7)
Het is voor Spinoza daarom “zeer nuttig en ook hoogst noodzakelijk” om in een samenleving (societas) te leven. De noodzaak is inderdaad een kwestie van leven of dood, namelijk zo goed mogelijk een autonoom bestaan ondersteunen in verzet tegen destructie. Indien Spinoza die noodzaak stelt, doet hij dat in termen van wederzijdse diensten (operam mutuam). Het komt er immers op aan het leven te verbeteren door het in daden beter te kennen. We kunnen tenslotte niemand of niets met wie we in wederzijdse relatie staan kennen dan uit zijn daden alleen. (TTP5.20)
Meningen en intenties hebben slechts betekenis vanuit een daad, namelijk een uiterlijk effect dat een affect tot handelen inhoudt. (TTP5.19) De feitelijke politiek-ecologische verstrengelingen die COVID benadrukt, gebieden ons solidariteit niet als een al dan niet na te streven doel, maar onthullen ons de nood van een zeker gevoel voor gezamenlijke actie, dus solidariteit. De samenleving is volgens Spinoza als politieke gemeenschap nodig om zichzelf rekening te kunnen geven van zulke solidariteit.
Aldus zet Spinoza de lijnen van zijn politieke theorie uit. Het is immers niet vanuit een eenzaam en vreesvol levensbestaan dat de mens overstapt op een eengemaakt en beschermend bestel, maar het is wel vanuit een onzekere wederzijdse afhankelijkheid dat het nut en de noodzaak van een zekere wederzijdse afhankelijkheid zich opdringen. Politiek bestaat erin te streven naar de transformatie van onze passieve solidariteit in een actieve solidariteit. “Want wij zien dat zij die als wilden zonder staatsverband [politiâ] leven, een ellendig en bijna dierlijk bestaan leiden; toch[!] verschaffen zij zich het weinige dat zij hebben, armzalig en primitief als het is, niet zonder wederzijdse hulp, hoe pover ook.” (TTP5.7)
Solidariteit blijkt inherent aan de menselijke socialiteit als beweging naar een politieke gemeenschap van affect en macht. Het is nog maar zeer de vraag of deze beweging zich ook in de recente COVID-politiek laat voelen en wat er dan wel aan de gang is. Hoe vindt een beweging zoals Spinoza die ontwaart nu eigenlijk plaats? Zoals beschreven in de eerste paragrafen van hoofdstuk 5 van de TTP gebeurt dit via ceremoniën. De instelling van ceremoniële plichten heeft dan wel geen absolute natuurlijke grond, ze is wel van strategisch belang om het enigszins ontastbare resultaat van een politieke gemeenschap te bevorderen.
Meer precies gaat het bij een ceremonie om een waarde die wordt ingesteld als iets dat men geeft, of dus om een offer dat een individu met een gemeenschap deelt. (TTP5.2) Wat betekent dit in COVID-tijden? Kunnen we het feestvieren en het reizen, de opvoeding en de mentale gezondheid, het loon en het leven allemaal samennemen als één gemeenschappelijk zogenoemd ‘offer van de vrijheid’ in de politiek-ecologische strijd tegen COVID?
Doorgaans wordt dit offer van de vrijheid in verband gebracht met de meest voor de hand liggende COVID-maatregelen zoals de World Health Organization (WHO) die aanbeveelt. Ten eerste stelt de WHO in haar ‘Five Heroic Acts’ voor om afstand te houden: “Save humanity by not getting anywhere near it.” Naast niezen in je elleboog, je gezicht niet aanraken en je handen wassen, is thuisblijven even heldhaftig: “Every generation has a higher purpose…ours is to stay home.” De WHO vervult uiteraard haar rol door op de essentiële sanitaire maatregelen te wijzen, maar kan daarbij niet laten om elke mogelijke verwijzing naar actieve solidariteit te ridiculiseren.
Het cynisme verraadt het defaitisme en het gebrek aan praktische politieke vrijheid die nu net een spanning behoeft tussen menselijk wilsbesluit en natuurlijke orde. De wilde en minimale solidariteit die uit de communicatie van de WHO spreekt, riskeert offers en plichten vorm te geven die leeg zijn van elke politiek-ecologische betekenis. In plaats daarvan worden dan private en willekeurige belangen bevoordeeld die de mensen neerslagen in soms hoop maar vaker vrees waardoor positieve ceremoniën en actieve solidariteit onwaarschijnlijk worden.
“Zolang de mensen immers alleen uit vrees handelen, doen zij voornamelijk dat wat zij niet willen en slaan zij geen acht op het nut en de noodzakelijkheid van wat zij moeten doen.” (TTP5.8) ‘COVID-rebellen’ maken zich dan vrolijk over elke onhandigheid van de regering, het Covid Safe Ticket wordt onwerkbaar want steeds controversiëler en de vrijheid die men dacht te hebben wordt heilig. (TTP5.8) Stilaan wordt de samenleving gereduceerd tot een tegenstelling die het concept vrijheid zal beginnen voorbestemmen als asociaal en asolidair. De solidariteit als vrije politieke daad tussen rebellen en niet-rebellen zal afnemen en wat hierbuiten overblijft, zal als overtollig worden beschouwd, een waardeloos surplus dat het product is van de tegenstelling en geliquideerd moet worden.
Dus welke nieuwe ceremoniën, plichten en offers zullen we instellen? Waar te beginnen? Wellicht bij de bestaande, want men is altijd al begonnen, men leeft altijd al volgens bepaalde ceremoniën. Spinoza bemerkt hetzelfde omtrent de Joden die in Egypte leefden, maar bestemd waren tot een eigen politieke gemeenschap. “Zolang ze immers temidden van andere volken leefden, vóór de uittocht uit Egypte, hadden ze geen eigen wetten, en waren ze aan geen ander recht gebonden dan aan het natuurlijke recht, almede, zonder twijfel, aan het recht van de staat waarin ze leefden, voor zover dit niet in strijd was met de goddelijke natuurlijke wet.” (TTP5.5)
De Joden waren gevangen in een particuliere situatie met ceremoniën, maar in diezelfde situatie waren zij dus ook vrij volgens een universele toestand zonder ceremoniën. Opzoek naar gepaste COVID-ceremoniën noopt de politiek-ecologische conditie van de mens tot een actief solidair engagement dat steeds weer vertrekt als uittocht uit Egypte. Bij elk vertrek wordt de oriëntatie verfijnd en realiseert het streven zich steeds zinvoller. Omdat de wederzijdse diensten waarop dit engagement plaatsgrijpt een veelheid vormen, is actieve solidariteit meervoudig, net als de ceremoniële mogelijkheden.
Maar indien we nu toch tenminste één concrete nieuwe ceremonie willen instellen, één reële plicht waaraan iedereen kan deelnemen, één tastbaar offer dat ieder lichaam kan brengen… Wel, waarom niet een (ver)bindende wereldvaccinatie?
Thomas van Binsbergen is doctoraatsstudent filosofie aan de VUB en organiseert er een maandelijks leesseminarie rond Spinoza’s theologisch-politiek traktaat.
