De afschaffing opkomstplicht werd door de Commissie Binnenlands Bestuur in het Vlaams Parlement goedgekeurd ondanks de smeekbede van verschillende politicologen om de opkomstplicht niet te schrappen voor de lokale verkiezingen. Twintig politicologen noemen die afschaffing een vergissing.

Argumenten voor opkomstplicht, deze hangen samen met verkiezingen.
Argumenten voor stemplicht kaderen in de premisse van een representatieve democratie waar de vertegenwoordigers van het volk hun mandaat krijgen via verkiezingen. Het geloof bestaat dat democratie gelijkgesteld is aan verkiezingen. Verkiezingen zijn immers vaak de enige manier waarop burgers die geen lid zijn van een politieke partij – dus verreweg de meeste mensen – invloed kunnen hebben in de politiek.
De politici willen de illusie hooghouden dat de burgers via verkiezingen invloed kunnen uitoefenen op de politiek. Ook politicologen staan blijkbaar op dit standpunt wanneer zij pleiten voor opkomstverplichting of stemplicht. Hun argumenten vinden hun oorsprong in de terechte bezorgdheid over de betrokkenheid van de individuele burger, over de uitholling van de democratie.

Gangbare argumenten zijn:

• Het afschaffen van de opkomstplicht zal leiden tot minder deelname aan de gemeenteraadsverkiezingen en zal het leiden tot een zwakkere lokale democratie.
• Zonder de opkomstplicht zullen mensen met een lager opleidingsniveau en een minder gunstige socio-economische positie minder gaan stemmen.
• Door de opkomstplicht af te schaffen verdwijnt die stimulans en zal een groot deel van de bevolking op geen enkele manier nog betrokken zijn bij politiek en beleid. Het valt te vrezen dat vooral jongeren voortaan zullen afhaken.
• Als de opkomstplicht is afgeschaft, dreigen politici nog minder rekening te houden met achtergestelde groepen (Geert Schuermans DS 07/06/2021).
• Opkomstplicht maakt de democratie representatief.

Maar het probleem waaraan wordt voorbijgegaan is dat het partijpolitieke systeem als dusdanig de betrokkenheid van de burgers substantieel ondermijnt. Zij moeten om de vijf jaar hun “volksvertegenwoordigers” kiezen, maar deze verkiezingen worden, in Europa althans, gedomineerd door politieke partijen. Zij bepalen wie op een verkiesbare plaats komt te staan, en van wie helaas het stemgedrag in het parlement onder directe controle staat van de partijhoofdkwartieren en niet van de mensen die zij dienden te vertegenwoordigen. De burgers zijn verplicht om onder hen diegenen aan te duiden, die hen dus zogenaamd ‘vertegenwoordigen’. Woordbreuk en niet nakomen van verkiezingsbeloftes zijn schering en inslag. De burgers vertrouwen de politici niet meer. Na de installatie kunnen burgers op geen enkele wijze het beleid bijsturen of enig initiatief nemen en hebben daardoor het (terechte) gevoel dat hun stemgedrag een verwaarloosbare tot geen invloed heeft op het beleid. Hoe kan men dan verwachten dat mensen gemotiveerd – al of niet verplicht – gaan “kiezen”?

Het “particratische” systeem waar we nu in leven kan bezwaarlijk een democratie genoemd worden. Iemand die zich als “leider” profileert en als dusdanig wil verkozen worden kan niet anders dan in meer of mindere mate “demagogisch” te werk gaan om stemmen te halen. Hoe kunnen de burgers dan nog objectief kiezen zonder aan manipulatie en demagogie onderworpen te worden?

In een rechtsstaat is vrijheid de regel, en vrijheidsberoving de uitzondering. Als de overheid de burgers tot iets dwingt, dan moet daar een zeer goede reden voor zijn. Is het aanvaardbaar dat die vrijheid ondergeschikt wordt gemaakt aan een collectief doel, een hoger opkomstcijfer? Respect voor de medeburger houdt in dat men zijn medemens als zijn gelijke beschouwd in de politieke besluitvorming; dat iedere burger een vrije en gelijke stem krijgt in het maken en stemmen van wetten. Bij het “verkiezen” van de door partijen aangeduide kandidaten is dit gelijkheidsbeginsel al geschonden. Weg democratie dus. Stemplicht is het resultaat van de systeemfout die we particratie noemen. Overigens is het een verkeerd gebruik van de term “stemmen” wanneer we in het “stemhokje” kiezen tussen “kandidaten” die – zoals gezegd – al op voorhand zijn aangeduid en ons zogenaamd ‘vertegenwoordigen’.

Kiezen of Stemmen?
Maar stemmen is iets heel anders dan “verkiezen”. Stemmen doe je voor of tegen een wetsvoorstel. In een echte democratie krijgt iedere burger een vrije en gelijke stem in het maken en stemmen van wetten. Dit betekent dat de burgers zelf wetsontwerpen kunnen indienen en die door het parlement of via referenda laten goed- of afkeuren. Hierin ligt meteen ook het antwoord op de vraag op welke manier rekening kan worden gehouden met alle lagen van de bevolking. Een argument tegen de afschaffing van de opkomstplicht is vaak: “zonder de opkomstplicht zullen mensen met een lager opleidingsniveau en een minder gunstige socio-economische positie minder gaan stemmen”. Maar in een echte democratie heeft iedere burger, uit gelijk welke laag dan ook, de mogelijkheid om via een gegarandeerd vrije en gelijke stem deel te nemen aan de wetsproductie. Zowel door hierin initiatieven te kunnen nemen als door erover te stemmen. Wanneer de burgers merken dat ze, via referenda, daadwerkelijk in staat zijn hun samenleving zelf vorm te geven, zal hun betrokkenheid toenemen. Het democratische bewustzijn van brede lagen van de bevolking zal groeien en krachtiger worden.

Bij opkomstverplichting ervaart de burger een dwang van een “overheid” waaraan hij zou moeten gehoorzamen. In een echte democratische samenleving zijn de burgers soeverein en staat er geen instantie boven hen die hen bevoogdt. De burger heeft het recht om zelf te beslissen of hij stemt of niet. Hij die niet stemt mandateert automatisch – stilzwijgend – aan degenen die wel gaan stemmen.

Auteur: Marc Vanvelk, bestuurslid van Meer democratie vzw.