De studie van de oorsprong van religie is altijd voor het overgrote deel gebeurd door onderzoekers die zelf gelovig waren. Het schijnbaar groeiend belang van religie vandaag maakt de vraag weer actueel. We gaan op zoek naar de wortels van religie, een complex fenomeen.
(1) Vragen
Wij kunnen het ons niet gemakkelijk maken want we moeten rekening houden met volgende vaststellingen en er een verklaring voor vinden:
– religie bestaat zeer lang, minstens 200.000 jaar misschien 1 miljoen jaar of langer.
– tot voor kort waren bijna alle mensen gelovig.
– het kon nooit verboden worden. Alle pogingen om religie te verbieden of te fnuiken mislukten tijdens, bijvoorbeeld, de Franse, Russische en de Albanese revolutie.
– religie lijkt vandaag een terugkeer te kennen.
– gelovigen hun geloof meestal zeer moeilijk op.
– religie heeft veel nadelige gevolgen zoals godsdienstoorlogen.
Wat is religie? Er zijn honderden definities. Om duidelijk te zijn ben ik verplicht om zelf een definitie van religie te geven. Religie is het geloof in het bestaan van een bovennatuurlijke werkelijkheid. Dit is een werkdefinitie. Ze moet ons toelaten om in het onderzoek dat we aanvatten zelf niet in de val te trappen om bewust of onbewust meerdere definities te hanteren.
We onderzoeken het fenomeen religie uit verschillende invalshoeken. De meest basale benadering is de biologische.
(2) Wat is een mens?
Het is niet moeilijk om een mens te plaatsen in de stamboom van het dierenrijk. De vraag wat ons tot een aparte soort maakt is moeilijker te beantwoorden.
Rechtop lopen? Dat doen chimpansees en gorilla’s soms. Ze zijn er niet erg geschikt voor maar de mens heeft zijn omschakeling van viervoeter naar tweevoeter ook nog niet volledig beëindigd. Zeer veel mensen lijden vanaf vroeg of laat aan lage rugpijnen. We zijn evolutionair niet volledig aan rechtop lopen aangepast, ook niet na meer dan 3,7 miljoen jaar. Toen lieten in Laetoli (Kenia) rechtop lopende australopitheken, voorlopers van de mens, voetafdrukken na in lauwe lava. De mens loopt rechtop maar dat is geen voldoende criterium om een bevredigend antwoord te geven op de vraag wat ons tot een aparte soort maakt. Heel wat dinosaurussen liepen ook rechtop maar dat maakte hen niet tot een aparte soort.
Men heeft lang gedacht dat het maken van werktuigen ons onderscheidde van andere diersoorten. Deze theorie hield ook niet stand. Veel dieren, zelfs mieren, maken werktuigen, zoals nesten, en mieren ontwikkelden lang voor ons landbouw en veeteelt. Vogels en chimps maken nesten, veel vogels, maar ook chimpansees en bonobo’s kunnen werktuigen maken.
Grotere hersenen? We hebben grotere hersenen dan andere soorten in verhouding tot onze lichaamsmassa. Die grote hersenen zijn ontstaan als een aanpassing van de voorlopers van de mens en de vroege mens aan het snel wisselende klimaat in oostelijk Afrika. Ze waren met andere woorden een antwoord op een permanente en grote evolutionaire druk. Ze evolueerden waarschijnlijk in wisselwerking met een andere eigenschap van de mens: de capaciteit om gesproken taal voort te brengen.
Het is duidelijk dat de mens met zijn denkvermogen veel bereikt heeft.
Gesproken taal. Het product van gesproken taal zijn ideeën, begrippen, symbolen. Er is geen eenheid onder onderzoekers wanneer gesproken taal zich begon te ontwikkelen. Rechtop lopen liet toe dat het strottenhoofd zakte en dat liet toe om de luchtstroom noodzakelijk voor een complexe taal te controleren. Chimpansees kunnen dat niet. Rechtop lopen was al redelijk ontwikkeld 3,7 miljoen jaar geleden.
Uit opgravingen in Dikika bleek dat een australopithekenkind dat 3,4 miljoen jaar geleden leefde een tongbeen had dat niet veel afweek van dat van een moderne mens. Een tongbeen is noodzakelijk om te kunnen spreken. Australopitheken waren waarschijnlijk ook de eersten die systematisch stenen werktuigen maakten 2,6 miljoen jaar geleden kort voor de mens verscheen rond 2,4 miljoen jaar geleden. De ontwikkeling van gesproken taal bij de australopitheken en de mens was waarschijnlijk een langdurig en gradueel proces waarbij een hele reeks genetische mutaties de natuurlijke selectie toelieten een soort voort te brengen die kon spreken. De voordelen waren groot.
Het product van gesproken taal zijn ideeën, begrippen, symbolen. Een voordeel van gesproken taal is dat ze toelaat om gemakkelijk kennis te accumuleren en door te geven. Chimpansees en bonobo’s geven hun kinderen ook veel kennis door maar het onderscheid met de mens is op dit punt groot. Mensenkinderen leren veel langer. De groei van de mens lijkt tussen zes en twaalf jaar zelfs stil te staan. Volgens onderzoekers is dat omwille van het verlengd leerproces maar ook omdat in de fysieke verhouding tussen leraar en kind, de leraar duidelijk groter blijft en zijn gezag zo beter aanvaard wordt. Chimpansees lijken na hun zesde levensjaar hun eigenschap om bij te leren grotendeels verloren te hebben. Mensenkinderen leren veel langer en worden slechts laat productief. Productief zijn betekent hier dat men meer voedsel levert dan men er consumeert.
Wij kennen de uitkomst van dit verhaal. De mens slaagde er in om met zijn grote hersenen, zijn geaccumuleerde kennis de meest succesvolle soort te worden die ooit bestond. Afkomstig uit de Oost-Afrikaanse tropen slaagde hij er in om zowel tegen de Noordpool maar ook om in Australische en andere woestenijen te overleven.
Besluit: geaccumuleerde kennis werd mogelijk dank zij grote hersenen en gesproken taal, het grootste onderscheid tussen de mens en andere dieren. De lange leertijd van mensenkinderen was een evolutionaire aanpassing van de mens.
Er is een lange aanloop nodig in de zoektocht naar de verklaring waarom religie bestaat. We hebben de eerste stap gezet. Tijd om ons af te vragen wat het biologisch nut van religie zou kunnen zijn.
Marc.Vermeersch@gmail.com
