Het was koud. En zonnig. Er waaide een flinke bries. En de grond voelde behoorlijk hard aan. Harder dan ik gewoon was. Het was ook een lange reis geweest tot hier.
We hadden ‘s nachts gereisd. Dwars door wat toen nog De Bondsrepubliek Duitsland was. In het donkerste van de nacht over de grens. Een stuk door de Duitse Demokratische Republiek. Die toen nog bestond. Om ‘s morgens de Berliner Luft op te snuiven, en Kaffee mit Brötchen. Na enkele dagen in Berlijn en in Dresden, ging het naar Krakow. En dan naar hier. Naar het kamp Auschwitz.
Bijna dertig jaar later zat ik in mijn fauteuil, te kijken hoe 1000 adolescenten op de trein stapten. De trein der 1000, stond begin mei in de krant. Het deed me terugdenken aan toen. En hoe zij dat zouden beleven.
Natuurlijk zou er veel verschil zijn. Wij gingen op schoolreis, langs het Ijzeren Gordijn. Niet helemaal naar de zin van mijn klasgenoten. De vorige jaren gingen de reizen immers naar zonniger streken. Naar Rome, naar Athene, naar Madrid, naar Wenen … Dat jaar werd het Berlijn, Praag, en, of all places, Polen.
Maar kom, beter dan niets, moeten ze gedacht hebben. Weg van huis, de wijde wereld in, overal is het beter dan onder de kerktoren. Voor mij was het vooral een lijdensweg, met grote L. Af en toe waren er wel lichtpuntjes: enkele musea in Berlijn, de ontdekking van het wondermooie Krakow en Brno, een middagje in het Praag van Kafka wandelen, de Romantische Strasse … en doodmoe weer blij thuis te zijn.
Wij kenden nog geen mobieltjes, geen tablets, geen lap – of palmtops. Überhaupt geen internet. Het Ijzeren Gordijn, dat was er wel nog. Tsjechoslovakije en de Duitse Demokratische Republiek, die bestonden wel nog. Oost-Berlijn en de Muur, Checkpoint-Charlie … die waren er nog. Het leven was dus onvergelijkbaar anders. Net zoals het nu onvergelijkbaar anders is dan toen.
Sommige mensen beweren dat het weinig zin heeft zonder voorkennis, zonder je ingelezen te hebben, zonder historische en andere context, een bepaalde (historische) plaats te bezoeken. Ik vind van niet, maar een openheid en levenservaring helpt wel. Daar heeft leeftijd minder mee te maken dan sommige mensen hopen. Dat soort verstand komt alvast niet met de leeftijd, soms neemt het zelfs af.
Op zich zeggen die paar troosteloze barakken in Auschwitz niet veel. Evenmin als foto’s die er hangen, muziek die er speelt, wind die er waait, woorden die uitgesproken worden of gedrukt staan. Ik heb toen vooral mijn ogen gesloten, letterlijk, om ze figuurlijk te openen, om me proberen voor te stellen hoe daar was. Zonder enige pretentie natuurlijk. Dat doe ik ook op andere van dergelijke plaatsen. Stilte, uit respect.
Sindsdien heb ik – om een of andere reden – relatief veel oorlogs-monumenten bezocht. Ons leven is dan ook een en al oorlog. In alle mogelijke vormen. Van de werkvloer, over de keuken, op de televisie, in de slaapkamers, in consultatieruimtes tot op de vrije en minder vrije markten. Op diverse vlakken en velden dus. En ieder zegt dat zijn of haar oorlog het belangrijkste is.