Lijkt, want wat de toekomst in petto heeft, is hoogst onzeker en bij
gebrek aan glazen bol doen we daarover beter geen uitspraken. Maar wat
Hemelvaart Bujumbura geboden heeft, is beslist meer dan een noot in de
hedendaagse geschiedenis van het land.

Hoewel de couppoging nauwelijks meer dan 24 uur geduurd heeft, laat
ze vragen achter over onvoldragen democratie en over spanningen, binnen
de meerderheid en binnen het leger, tussen de president en de legertop,
tussen politie en leger, tussen partijen die hun wortels hebben in de
schoot van de Hutu-meerderheid van het land, tussen regering en
oppositie, tussen wie met vreedzame middelen de democratie vorm wil
geven en wie met graagte naar geweld grijpt, tussen de politiek en
maatschappelijke organisaties, tussen de overheid en weldenkende
burgers, tussen de overheid en de media, tussen de stad en de heuvels en
tussen bevolkingsgroepen, waarop we te vaak het etiket “etnisch”
plakken.  Een hele boterham.  Laten we proberen om de grote lijnen te
trekken.

De vonk : de herverkiezing van Nkurunziza

Het stond al jaren in de sterren geschreven dat Nkurunziza, tegen de
grondwet in, voor een derde ambtstermijn zou gaan. Er zijn paginalange
juridisch complexe stukken gepubliceerd over hoe grondwettelijk of niet
een dergelijke stap wel is maar op de keper beschouwd is de zaak
eenvoudig. Binnenkort heeft Nkurinziza er tien jaar opzitten en de geest
die de grondwet uitademt, is vrij van achterkeukengeurtjes: het is goed
geweest, bedankt, ruim baan voor iemand anders.

Maar zo zit de man niet in elkaar. Er zijn nog staatshoofden in de
regio die spitstechnologie gebruiken om de vereisten van de grondwet te
omzeilen – denk aan de Oegandees Museveni en houdt de Congolees Kabila
en de Rwandees Kagame in het oog -, dus waarom zou het hem niet lukken
om onbeschaamd en ongegeneerd aan te blijven?  Misschien is het
Nkurunziza ontgaan hoe het de Burkinabees Compaoré vergaan is, die niet
op kon tornen tegen straatprotest in de hoofdstad en zich afzijdig
houdende militairen en pardaf asiel aan moest vragen in een buurland,
Ivoorkust in zijn geval. Het heeft geen haar gescheeld of het Burkinese
scenario kreeg een remake in Burundi.

De aanloop : een autoritaire president aan het hoofd van een de facto eenpartijstaat

Al is Nkurunziza met verkiezingen aan de macht gekomen, in hart en
nieren is hij een rebel gebleven. In de loop van de burgeroorlog die
vanaf 1993 in Burundi gewoed heeft, heeft hij in zijn beweging, de
CNDD-FDD, de touwtjes in handen genomen. Voorgangers van hem heeft hij
krachtdadig opzij gezet. Maar zoals dat onder guerrillero’s gaat, is het
gezag van de líder màximo niet altijd ongecontesteerd. Zo was het in
2010 geruime tijd geen uitgemaakte zaak of zijn tot partij omgevormde
CNDD-FDD hem wel voor zou dragen voor een tweede termijn.  Tijdens die
tweede ambtsperiode, van 2010 tot nu, slonk het aantal getrouwen dat de
cenakels van de macht bemande tot een kleine, elitaire groep.

Want zo overleeft Nkurunziza in eigen kring. Met machtsconcentratie
in handen van enkelingen en de eliminatie, soms met dodelijk geweld, van
wie zich van hem afkeert.  Getuige daarvan het recente ontslag van
generaal Godefroid Niyombare als chef van de inlichtingendienst, degene
die hem op Hemelvaart van de troon wou stoten. Niyombare had kritiek
geuit op zijn voornemen om zich opnieuw kandidaat te stellen. Ook het
lot dat partijvoorzitter Radjabu wachtte, gevangenisstraf nadat hij in
ongenade gevallen was, illustreert hoe Nkurunziza omspringt met wie van
zijn lijn afwijkt. Koppel een en ander aan een doorgedreven vorm van
evangelisch geïnspireerd populisme, dat hem in de heuvels waar
overwegend Hutu-boeren wonen immens populair maakt, en je hebt een
recept dat je de Burundezen jarenlang op kunt lepelen. Denkt hij.

Vanaf zijn herverkiezing in 2010 krijgt Nkurunziza de vrije hand en
komen zijn autoritaire trekjes naar boven. Met de vingers in de
neusgaten behalen Nkurunziza en zijn CNDD-FDD een comfortabele
overwinning bij de gemeenteraadsverkiezingen. De uitslag valt de andere
partijen dermate tegen dat ze “fraude” roepen – ik was erbij als
waarnemer en ga ervan uit dat ze ongelijk hadden – en de presidents- en
parlementsverkiezingen boycotten. De CNDD-FDD krijgt het ongeremd voor
het zeggen, gewoon omdat de oppositie de flater van haar leven beging en
tot dusver nog altijd haar tweede adem niet gevonden heeft. Dat enkele
gefrustreerde tegenstanders het waardeloze idee opvatten om opnieuw naar
de wapens te grijpen – er zit dezer dagen nog altijd ongeregeld tuig in
Congo, vlak over de grens – speelt extra in de kaart van wie er, als
Nkurunziza, de harde aanpak voorstaat

In de praktijk leunt vanaf dan het politieke bestel dicht bij dat van
een eenpartijstaat aan. De president tast de grenzen van het akkoord
van Arusha af.  Die overeenkomst dateert van 2000, betekende formeel het
einde van de burgeroorlog en ligt aan de grondwet ten grondslag.  Het
hoeft niet te verwonderen dat Nkurunziza ze niet in zijn hart draagt,
want zijn CNDD-FDD was geen betrokken partij bij de onderhandelingen en
heeft het akkoord niet ondertekend.  Pas later raakt de rebellenbeweging
geïntegreerd in het vredesproces.

Sinds de overeenkomst van Arusha, waarborg van vrede en democratie,
leeft Burundi op zijn Belgisch. Grendels moeten, zowel in de politiek
als het leger, verhinderen dat een meerderheid buitensporige macht
verovert en een minderheid in de verdrukking raakt. Ze verklaren waarom
de voormalige eenheidspartij Uprona, een Tutsiburcht, mee
regeringsverantwoordelijkheid draagt. Ze leggen uit waarom in het leger
naast de bestaande Tutsimilitairen gewezen Hutu-rebellen opgenomen zijn.

Die vermenging binnen het leger is behoorlijk succesrijk. Veel meer
dan bij de recenter opgerichte politie, kenmerkt een hoge graad van
professionaliteit het optreden van de militairen, zowel in Somalië, waar
de VN ze inzet als blauwhelmen, als in Bujumbura, bij de omkadering van
betogingen de voorbije weken.

De climax: de coup op Hemelvaart

Nkurunziza schuwt geen manipulaties om de situatie naar zijn hand te
zetten. Hij schuift binnen oppositiepartijen figuren naar voren die hem
liggen en werkt zo scheuringen in de hand. Een strenge mediawet jaagt de
journalisten op stang. Pierre Claver Mbonimpa, een internationaal
gelauwerd mensenrechtenactivist, verdwijnt maanden achter de tralies. De
veiligheidsdienst en vooral zijn chef groeien uit tot de vrees van elke
Burundees, zeker van wie er zijn mond open doet. Ernest Manirumva van
Olucome, een organisatie die corruptie aanklaagt, bekoopt het met zijn
leven.

Persoonlijke verrijking zit ingebakken in Nkurunziza’s regime. De
protserige villa’s met uitzicht op het Tanganyikameer die de voorbij
jaren in het stadsbeeld opgedoemd zijn, zijn een doorn in het oog van
wie er manifesteert tegen het dure leven. Burundi is op zeven na het
armste land van de wereld en wie Bujumbura buiten rijdt, merkt gauw hoe
de schrijnende armoede in de heuvels afsteekt tegen de uitgestalde
rijkdom van de aan de top van het land vastgeklinkte nouveaux riches.

Onlangs kwam me ter ore dat sinds maanden de inkomsten van Burundi’s
telecommunicatiebedrijf afvloeien naar   de staatsveiligheid, de
partijkas van CNDD-FDD én de Imbonerakure. Investeren in de eigen
toekomst, heet dat. De Imbonerakure is een militie van jongeren van de
CNDD-FDD, waarvan het optreden, horresco referens, laat denken aan de
Rwandese Interahamwe, de uitvoeders van de genocide in 1994. Hun
opleidingskampen liggen in Congo, vlak over de grens. Drie Italiaanse
nonnen die dat uitbrachten, heeft de veiligheidsdienst definitief de
mond gesnoerd. Er zijn berichten over contacten van de Imbonerakure met
de nazaten van de Rwandese volkerenmoordenaars, die al ruim twintig jaar
als FDLR-rebellen stukken van Oost-Congo onveilig maken. Des te
kwalijker is dat, omdat Nkurunziza niet aarzelt om betogers, maakt niet
uit of ze tegen zijn derde ambtstermijn dan wel tegen de levensduurte op
straat komen, vereenzelvigt met de Tutsi-minderheid. Dat roept
misselijk makende herinneringen op.

Elementen van de Imbonerakure maakten, gekleed in politie-uniform,
deel uit van de groep die op Hemelvaart radiostations in de fik steekt,
die Nkurunziza’s beslissingen kritisch benaderen. Geen toeval dat
precies zij het doelwit zijn. Zowel in 2005 als 2010 hebben die stations
het verkiezingsproces voortreffelijk begeleidt. Ze zijn het levende
bewijs dat democratie lééft in Burundi en fungeren als katalysator van
de protestbeweging die eind april op gang komt, nadat de president
officieel bekend maakte wat iedereen al jaren verwachtte, met name dat
hij zich kandidaat stelt voor een derde mandaat. Is de politieke
oppositie al jaren onmondig, de société civile is springlevend en alert,
en heeft het gat gevuld.

Zet dat alles op een rij en je beseft waarom op Hemelvaart de hel
losbreekt.  Met een poging tot staatsgreep, uitgaande van belangrijke
figuren uit de legertop, geleid door Niyombare, een strijdmakker van de
president, en met als tweede in bevel bij de putschisten,
generaal-majoor Cyrille Ndayirukiye, een oudgediende, afkomstig uit het
vroegere officierenkorps, ooit minister van defensie, een Tutsi dus. Dat
wijst erop hoe de arrogante manier waarop Nkurunziza met de macht
omspringt tot in de hoogste regionen weerstand oproept.

De nasleep : permanente onrust

Na de mislukking van de coup zijn het alweer gewone burgers die de
draad van het verzet opnemen. Burgers die niets te maken hebben met de
actie van de muitende generaals, zoals Nkurunziza beweert. Burgers die
de president aan zijn verstand willen brengen dat zijn tijd erop zit
maar die daarin niet slagen. Weldenkende burgers uit Bujumbura, van wie
de stem niet meer te horen is in de heuvels, omdat de boeren door het
uit de ether halen van radiostations afgesneden zijn van informatie.

De heuvels, waar er nog maar eens meer dan honderdduizend de benen
nemen naar de buurlanden Rwanda en Tanzania. De heuvels, waar Deogratias
Niyonkuru met ADISCO (Appui au Développement intégral et à la
Solidarité sur les Collines) de boeren hun levensstandaard probeert te
verhogen, waarvoor hij op 3 juni op het koninklijke paleis de Koning
Boudewijnprijs uitgereikt krijgt. De heuvels, waar ze bij voorgaande
gelegenheden massaal hun stem op Nkurunziza uitgebracht hebben en ze in
de zevende hemel waren met zijn zege.

De heuvels, ver van de stad, waar ze met goede voornemens de
president zijn weg naar de hel plaveien.  De stad, waar de politie de
dag na Hemelvaart het Bumerec ziekenhuis binnenvalt en er tijdens de
putsch gewonde patiënten doodschiet.