‘Op 2 januari 2008 zaten we rond een tafel met vijf gepensioneerden en toen hebben we gezegd: we pakken een steen en gooien die zo hard in de Schelde dat het water nooit meer op dezelfde manier zal stromen. En vandaag kunnen we zeggen yes, we did it.’

Dat zei Wim Van Hees, woordvoerder van actiegroep Ademloos, tegen de verzamelde pers in het Antwerpse Felix pakhuis na het bekendmaken van de referendumuitslag. Hij viel in de armen van Manu Claeys, zijn compagnon de route van stRaten-Generaal. Beide figuren hebben elkaar perfect aangevuld in hun strijd tegen de technocraten van de BAM, de politieke lobby en het geld van de betonbaronnen. De gemotiveerde oudere reclameman en de rustige, niet uit zijn evenwicht te brengen veertiger vormden een ijzersterk team in hun strijd om de BAM-tanker tot stilstand te brengen. Zij niet alleen. Natuurlijk niet. 78.955 Antwerpse nee-stemmen tegen BAM en Lange Wapper tijdens het referendum van 18 oktober 2009. Dat was 59, 24 procent voor het neen-kamp tegen 40, 76 procent ja-stemmers. Kleine David haalt Goliath onderuit.’

Lessen uit Oosterweel

Dat schreef ik toen in een artikel voor www.uitpers.be. Het gaf zeer goed de sfeer aan die er heerste in de Horta-zaal die uitpuilde van het volk. Ik moest er maandag 13 november 2017 aan denken toen ik rondkeek in dezelfde, maar veel minder gevulde zaal, waar acht jaar later Horta 23 doorging. In de steeds maar uitdijende historiek van het Oosterweeldossier is er volgens onderzoeker Eva Wolf een nieuwe fase ingegaan.

Zij kwam als eerste aan het woord om haar gloednieuw boek ‘De waarde van weerstand’, dat zij samen met professor bestuurskunde Wouter Van Dooren van de UA schreef, voor te stellen. De ondertitel zegt heel veel, namelijk ‘wat Oosterweel ons leert over besluitvorming’ en dat is nogal wat volgens beide academici. Voor het eerst bij mijn weten komt er nu een wetenschappelijke studie uit die van op een afstand en nuchtere manier the battte of Oosterweel uitbeent en die case plaatst in het kader van wat de Australische politicoloog John Keane de monitory democracy of, in het Nederlands, de alerte democratie noemt.

Wat in 1995 begon als een goedbedoelde, maar niet zo geslaagde one man show van gouverneur Camille Paulus is 22 jaar later – de tijd in een mensenleven om volwassen te worden – uitgegroeid tot een afschrikwekkend voorbeeld van hoe megaprojecten beleidsmatig niet moeten worden aangepakt.

De auteurs onderscheiden drie grote periodes in de Oosterweelsaga. In de eerste periode (1995-2005) is Oosterweel een project in de luwte. Weinig politieke en publieke actoren hadden toen al het project op de radar. Dat veranderde in de tweede periode (2005-2015): vanaf het lanceren van de maquette van de Lange Wapper-brug groeide de weerstand tegen het project. In de laatste jaren (2015-2017) zijn er schuchtere, maar belangrijke stappen gezet in de richting van een oplossing. Er komt stilaan beweging in de stilstand. Het aantreden van intendant Alexander D’Hooghe is daarin niet onbelangrijk geweest. ‘Onder’ en ‘boven’ hebben de juridische en andere wapens neergelegd en zijn samen aan tafel gaan zitten.

Horta 23

Het is die nieuwe fase dat Horta 23 plaatsvindt en Manu Claeys lijst in zijn inleiding de verwezenlijkingen even op die er sinds het ‘toekomstverbond’ dat op 15 maart 2017 werd afgesloten tussen de Vlaamse en Antwerpse overheid en de burgerbewegingen Ringland, stRaten-Generaal en Ademloos hebben plaatsgevonden. Hij benadrukt nogmaals – en dat zal die avond nog wel eens meer gebeuren – dat in die laatste fase het conflictmodel is verlaten en dat er voortaan samen beleid gemaakt wordt.

Achter de schermen is er in de voorbije maanden heel wat gebeurd en de bedoeling van Horta 23 is om deze activiteiten naar de achterban van de actiegroepen over te brengen. De twee maanden werkzaamheden in de werkgroepen voor belangstellende burgers voor de zes segmenten (secties Noord, Noordoost, Oost, Zuidoost, Zuid en West), onder leiding en ondersteuning van architectenbureaus, worden kort toegelicht met de mededeling dat die tegen april volgend jaar afgerond worden. ‘Bouw mee aan de overkapping’ en ‘We gaan ervoor’, dat was na het afsluiten van het toekomstverbond de enthousiasmerende uitnodiging van de burgerbeweging en daar werd dan ook behoorlijk op ingespeeld. Dat blijkt uit de rapportage van het segmentenwerk. Op dat vlak blijkt ‘de verankering van de inspraak’ waarnaar gestreefd wordt te werken. Manu Claeys: ‘Wij zijn een cultuur van samenzitten in werkbanden aan het smeden waar met de administratie en andere betrokkenen wordt samengewerkt.’

Onzekerheid

Toch blijft er heel wat onzekerheid en twijfel bestaan rond de realiseringskansen van de Oosterweel light, het radicaal haventracé en de volledige overkapping (zie schets). Dat bleek vooral uit de kritische vragen die uit de zaal kwamen. Speelt de politiek niet met de voeten van de burgerbeweging? Waarom mag er niet over de Hollandse knoop aan het sportpaleis gesproken worden? Is al dat werk in die werkgroepen geen ‘irreële realiteit’? Wat spookt de BAM intussen uit? Wordt daar al niet de basis gelegd voor een Oosterweel heavy? Kunnen we nog klachten indienen als we niet akkoord gaan met de BAM? Kunnen we uitstappen uit dat toekomstverbond?

Wim Van Hees: ‘Het dilemma is dat we nu voor de keuze staan tussen opnieuw belanden in een fase van stilstand of doorgaan met het toekomstverbond met alle risico’s daaraan verbonden.’ De woordvoerders van de actiegroepen die nu ook in de klankbordgroep en op andere plekken van het beleidsniveau aanwezig zijn, voelen zich blijkbaar niet gefrustreerd, maar ze zijn zich er wel van bewust dat de oefening van ‘samen in bad’ door iedereen voluit moet gespeeld worden, en niet met de rem op. Daarom dat zij aandringen op een routeplanner voor 2030 die zou moeten worden vastgelegd in een ‘kamerbrede resolutie’ die gedragen wordt door alle partijen.

‘Het is vijf voor twaalf voor een duidelijk plan dat tegen 2030 de modal shift – 50% autoverkeer en 50% alternatieve vervoerswijzen – regelt voor de ruime Antwerpse regio. Want overkappen zonder die modal shift wérkt niet.’ Dat zegt Manu Claeys van de burgerbeweging StRaten-Generaal. Nog voor de verkiezingen van 2018 moet dat Routeplan er zijn, zegt hij, anders zitten de nieuwe  gemeentebesturen misschien niet op dezelfde lijn om die modal shift te realiseren, en kan het hele plan in duigen vallen.

Alerte democratie?

De nieuwe positie van de woordvoerders en trekkers van de burgerbeweging is geen gemakkelijke. Het ‘inbreken’ in dat nieuwe kader vraagt tijd en een heroriëntering van alle spelers, gaande van politici, administratie, BAM en actievoerders. Dat schrijven ook Eva Wolf en Wouter Van Dooren in hun boek. Dat is zeker een van de lessen uit Oosterweel. Maar er is meer volgens deze onderzoekers. Volgens hen zou het kunnen dat de Oosterwelsaga in deze derde fase zich kan ontwikkelen tot een voorbeeld van een alerte democratie in actie. Ze zetten er voorlopig nog een vraagteken bij. Dat deden ook vele aanwezigen op Horta 23 van wie velen het boek ‘De waarde van weerstand’ hebben gekocht dat eindigt met het mooie en hoopvolle zinnetje: ‘Weerstand is zuurstof voor de politiek’.