“De oorlog raakte onze familie zoals niets ons ooit geraakt heeft. Mijn moeder is gehandicapt, mijn vader is gehandicapt, ik ben gehandicapt en ik heb mijn zoon begraven.” ‘Oorlogskoorts’ begint met deze getuigenis van Sveta, één van de eerste slachtoffers van de oorlog in Oekraïne.

In zekere zin is daarmee meteen alles gezegd. Oorlog is geen sprookje, het is geen ‘interessant thema’ voor experten in de internationale politiek, geen strijd tussen Goed en Kwaad. Er is geen goed begrip van oorlog mogelijk dat niet vertrekt vanuit onbegrip voor de ellende die oorlog met zich meebrengt.

Er is geen goed begrip van de oorlog mogelijk dat niet vertrekt vanuit onbegrip.

Het perspectief van de slachtoffers

Er is een Afrikaans spreekwoord dat zegt: zolang de leeuwen geen vertellers hebben, zullen de verhalen over de jagers gaan. Oorlogskoorts is geen boek over Vladimir Poetin, Joe Biden en Volodymyr Zelensky die een spelletje stratego spelen. Het is een boek over de mensen met wiens leven er gespeeld wordt.

Het is een boek over Sveta, uit Kiev, die haar eigen zoon moest begraven. Over Aziz, de Nigeriaanse student die op de vlucht sloeg maar aan de grens met Polen te maken kreeg met discriminatie. Over Mikhail, de Russische journalist die in de gevangenis belandde omdat hij over het verzet tegen de oorlog durfde te schrijven. Over Afrikaanse boeren die nu vijf keer meer betalen voor meststoffen dan voor de oorlog en over mensen hier bij ons die de energiefactuur niet meer kunnen betalen.

Wie kijkt vanuit het standpunt van de slachtoffers kan oorlog niet accepteren als iets waar je niets aan kan veranderen. Wie kijkt vanuit dat perspectief moet oorlog zien als iets dat moet veranderen omdat je het niet kan accepteren. Zinvol schrijven over oorlog moet altijd schrijven over vrede zijn.

Zinvol schrijven over oorlog moet altijd ook schrijven over vrede zijn

Net vanuit die betrokkenheid volgt echter ook de noodzaak van een nuchtere analyse. Net omdat we de oorlog niet als natuurwet kunnen accepteren, is diepgaand inzicht in haar oorzaken noodzakelijk.

Vragen die niet gesteld worden

Enkel en alleen het idee dat een nuchtere analyse van de oorzaken van de oorlog nodig is, botst vandaag echter reeds op een enorme weerstand. Dat is de eerste vaststelling die Callewaert en De Brabandere maken.

De vraag stellen of de oorlog in Oekraïne voorkomen had kunnen worden, wordt vandaag meteen weggezet als excuses zoeken voor Poetin. Kritische vragen stellen staat gelijk aan verraad, dat is de logica van de oorlogskoorts waar de titel van het boek naar verwijst.

Als het boek een medicijn vormt tegen die oorlogskoorts, dan is dat in de eerste plaats omdat ze die vragen wél durven stellen. Bijvoorbeeld: hoe komt het dat Oekraïne steun krijgt en Poetin de vijand is van het Westen? Als we dat als vanzelfsprekend ervaren, is dat vooral omdat die vraag zelden gesteld wordt.

Kritische vragen stellen staat gelijk aan verraad, dat is de logica van de oorlogskoorts

Poetin is een oorlogscrimineel, maar dat was hij ook toen hij in 1999 de tweede oorlog tegen Tsjetsjenië lanceerde die tienduizenden burgers het leven kostte. Toen vond de toenmalige Britse premier, Tony Blair, nog dat het belangrijk was om Rusland te steunen in hun strijd tegen het terrorisme. “Als premier is het mijn job om Poetin leuk te vinden”, aldus Blair toen.

Waarom Poetin toen een bondgenoot was en nu de vijand, waarom Palestijnen die hun land verdedigen terroristen zijn en Oekraïners die hetzelfde doen verzetshelden, waarom het menselijk drama van de oorlog in Oekraïne uitgebreid in het nieuws komt, maar de oorlog in Jemen nauwelijk aandacht krijgt; dat alles valt vanuit het standpunt van de slachtoffers niet te begrijpen.

Vanuit het standpunt van de slachtoffers is elk mensenleven een mensenleven, elke moord een misdaad, elke oorlog niets dan gruwel. In de logica van de oorlogsstokers daarentegen, vormen de misdaden van de vijand steeds de vergoelijking van de eigen misdaden. Achter dat humanitaire discours gaat een strijd om geld en macht schuil waar zonder de oorlog onbegrijpelijk is.

Een strijd om geld en macht

Zoals men voor de analyse van de Tweede Wereldoorlog gewoonlijk begint bij de vernedering van Duitsland na de afloop van Wereldoorlog, zo beginnen Callewaert en De Brabandere hun analyse van de oorlog in Oekraïne bij het einde van de Koude Oorlog. Met de nodige diepgang en nuance schetsen ze de voorgeschiedenis van het conflict.

Achter dat humanitaire discours gaat een strijd om geld en macht schuil waar zonder de oorlog onbegrijpelijk is.

Met hervormingen om van zijn land opnieuw een vrije markteconomie te maken en een aantal akkoorden over ontwapening, zou leider van de Sovjet-Unie, Michail Gorbatsjov, aan het einde van de jaren ‘80, het einde van de Koude Oorlog tussen in gang zetten. In ruil voor zijn hervormingen hoopte Gorbatsjov op schuldverlichting en een garantie dat de NAVO, de militaire alliantie die was opgericht met zijn land als grote vijand, niet verder zou uitbreiden naar het Oosten.

Het establishment van de VS beschouwde de toegiften van Gorbatsjov echter vooral als overgave en dus een kans om haar eigen machtspositie te versterken. “Het is niet de missie van de VS om samen te werken met Rusland, maar om te verzekeren dat geen enkele rivaliserende supermacht kan opstaan.” Dat was de Wolfowitz-doctrine, de visie van toenmalig onderminister van Defensie, Paul Wolfowitz.

Op erg toegankelijke wijze beschrijven de auteurs hoe de Sovjet-Unie uiteen viel in verschillende staten, economisch werd leeggeroofd en ten prooi viel aan de criminele oligarchen die vandaag de machtsbasis van Poetin vormen. Ze beschrijven hoe de NAVO niet enkel verder opschoof naar het Oosten, maar ook steeds agressiever tussenkwam buiten haar grenzen, ook zonder mandaat van de Verenigde Naties.

“Het is niet de missie van de VS om samen te werken met Rusland, maar om te verzekeren dat geen enkele rivaliserende supermacht kan opstaan”

Ze beschrijven hoe door de inschakeling van Oekraïne in het kapitalistisch wereldsysteem de economie gekrompen is tot die van een derdewereldland. Hoe de spanning tussen de oligarchen in het Oosten, wiens industriële activiteiten afhankelijk zijn van de levering van Russisch gas, en de oligarchen in het Westen, die meer gericht zijn op handel met de EU, het land een speelbal maakte van buitenlandse machten en hoe goed georganiseerde extreemrechtse groeperingen die spanning op de spits drijven.

Steeds sneller de afgrond in

Het is onmogelijk om in het korte bestek van deze recensie recht te doen aan de grondigheid en nauwgezetheid van de analyse van Callewaert en De Brabandere. Bekeken als een strijd om macht en geld beschrijven zij de opbouw naar de oorlog in Oekraïne als een reeks neervallende dominostenen die bijna noodzakelijk tot oorlog leidden.

Zo bekeken dreigt de oorlog op haar beurt een dominosteentje te zijn dat weer andere omver doet vallen. Terwijl China onderweg lijkt om de Verenigde Staten economisch voorbij te streven, moet de VS steunen op haar militair overwicht om haar dominante positie te kunnen behouden. Sinds de oorlog in Oekraïne gedraagt de EU zich steeds duidelijker als trouwe bondgenoot van de VS binnen de NAVO, dat China identificeerde als de belangrijkste ‘systemische vijand’.

De wereld wordt steeds duidelijker opgedeeld in twee rivaliserende kampen

China op haar beurt neemt de leiding in de oprichting van een Nieuwe Ontwikkelingsbank en het opzetten van betalingssystemen waarmee men zich kan ontkoppelen van de door de VS geleide wereldorde. Niet enkel Rusland wordt door de economische sancties steeds verder in de armen van China geduwd. Ook in Afrikaanse landen drijven de sancties de voedsel- en energieprijzen verder de hoogte in en veroorzaakt de oorlog problemen met graantoevoer.

De wereld wordt steeds duidelijker opgedeeld in twee rivaliserende kampen, met kernwapens aan beide zijden. Op 1 augustus 2022 verklaarde de secretaris-generaal van de VN dat de mensheid slechts één misrekening verwijderd is van nucleaire vernietiging. Ondertussen proberen landen zoals Duitsland en Nederland hun afhankelijkheid van Russisch gas te verminderen door de heropening van vervuilende kolencentrales, wat dan weer die andere existentiële bedreiging van een op hol geslagen klimaatopwarming dichterbij brengt.

Verander de wereld, begin

Misschien ziet de situatie er hoopvoller uit als we de metafoor van de steeds sneller vallende dominosteentjes vervangen door het beeld van een waterrad. Dat draait naarmate de druk toeneemt eveneens steeds sneller in dezelfde richting, maar kan wanneer het punt bereikt is dat de emmers overlopen plots omslaan en van richting veranderen. Of als we toch aan de metafoor dan de dominosteentjes vasthouden: misschien is het moment gekomen om een duw in de tegenovergestelde richting te geven.

Wat als we Sveta, Aziz, Mikhail, de Afrikaanse boeren, de gezinnen bij ons die hun energiefactuur niet langer kunnen betalen niet louter bekijken als passieve slachtoffers van de oorlog? In Sri Lanka moest de voltallige regering opstappen omwille van aanhoudend protest van de bevolking naar aanleiding van de hoge energieprijzen, voedseltekorten en stroomonderbrekingen.

Wat vanuit de logica van de macht onvermijdelijk lijkt, is vanuit menselijk standpunt onoverkomelijk.

“De vleugelslag van een vlinder in Brazilië kan maanden later een tornado in Texas veroorzaken”, citeren Callewaert en De Brabandere de Amerikaanse wiskundige Edward Lorenz. Je kan de strijd van de vakbonden voor energie bij ons niet los zien van de strijd van de Afrikaanse boeren voor brood, van die van de internationale klimaatbeweging en die van Sveta, Aziz en Mikhail voor vrede.

Wat vanuit de logica van de macht onvermijdelijk lijkt, is vanuit menselijk standpunt onoverkomelijk. Wanneer de afgrond dreigt, biedt enkel de noodrem een uitweg. Misschien volstaat het niet dat de leeuwen hun vertellers hebben en de oorlog beschreven wordt vanuit het perspectief van de slachtoffers. Misschien komt het erop aan ons eigen verhaal te schrijven. Misschien is het nodig dat de leeuwen zich samen omdraaien naar hun jagers. We hebben niets te verliezen. We hebben een wereld te winnen.

Christophe Callewaert en Ludo De Brabander, Oorlogskoorts, EPO, Berchem, 2022, 226 blz. ISBN 9789462673809