Burgerslachtoffers waren er in 1914 ook. De Duitse inval was brutaal en uiterst gewelddadig. De burgerbevolking was op geen enkele wijze immuun voor het oorlogsgeweld. Er vielen duizenden slachtoffers, en een paar miljoen Belgen gingen op de vlucht.

Mijn overgrootouders verlieten Buggenhout met drie kinderen en een kruiwagen met spullen. Een van de kinderen verdronk onderweg toen hij wou baden in een leemput in de streek van Boom; de familie moest echter verder trekken en belandde uiteindelijk via Oostende in Wales, waar mijn grootmoeder als vluchtelingenkind het levenslicht zag.

De brutaliteit van de Duitse inval in België, en vooral het feit dat gewone burgers het slachtoffer werden van de invasie- en bezettingstroepen, leidde zeer snel tot een wereldwijde campagne tegen de Duitse invallers.

Het hoofdmotief ervan was: Duitsers gedroegen zich in deze oorlog als regelrechte barbaren die zich niets gelegen lieten aan de regels van de oorlogvoering. In krantenillustraties, op briefkaarten en op grote posters werd dat barbarisme aan de kaak gesteld.

We bekijken enkele voorbeelden en bespreken de motieven die erin opduiken. Ze geven ons immers een idee van het morele kompas dat werd gehanteerd bij het beschouwen van de gruwel van de Eerste Wereldoorlog. Daarna vergelijken we dit materiaal met de huidige respons tegenover het drama in Gaza.

Een eerste belangrijke motief is dat van de ongelijke strijd. Duitsland wordt als een reus voorgesteld, België als een kind dat zich nauwelijks kan verweren:

.

Het weerloze België wordt overweldigd door de Duitse barbaren, en dit is een uiterst ongelijk gevecht. Metaforisch duikt daarom snel het motief op van verkrachting:

De weerloosheid van de Belgische bevolking duikt overal op.  De voornaamste slachtoffers van de invasie zijn de vrouwen, kinderen en onschuldige mannen. 

Allerhande illustraties uit het begin van de Eerste Wereldoorlog gebruiken beelden van burgerslachtoffers als (zeer doeltreffend) propagandawapen:

Ook het Duitse systeem tijdens de bezetting, waarbij aanslagen op Duitsers achter de linies door

“vrijschutters” beantwoord werden met terreur tegen burgers, wekte het afgrijzen van de mensen. De Duitsers namen gijzelaars en fusilleerden willekeurige burgerslachtoffers, om de ruimere bevolking “een lesje te leren” en geen steun meer te geven aan vrijschutters.

Dat deze beelden van burgerslachtoffers en wreedheden tegenover de bevolking bijzonder doeltreffend waren geeft aan dat deze dingen het morele kompas van de mensen raakten: dat doe je niet. Het was uit verontwaardiging over het barbaarse karakter van de Duitse inval in België dat vele duizenden Britse mannen zich aanmeldden voor krijgsdienst:

Bovenop deze algemene lijnen in de beeldvorming speelden bepaalde incidenten een zeer grote rol in de mobilisatie van de wereldopinie. Telkens ging het om wat werd begrepen als een uiterst verwerpelijke overtreding van de regels van de oorlogvoering. Een eerste geval is de vernietiging van de Leuvense universiteitsbibliotheek, een tweede is de executie van de Britse verpleegster Edith Cavell:

De woede en ontzetting bij deze gevallen ging over het feit dat culturele en humanitaire actoren tot oorlogsslachtoffers werden gemaakt door de niets ontziende Duitse terreur. Een universiteit kan nooit een legitieme vijand zijn, zo was de redenering, en een verpleegkundige nog minder.

De regels van de oorlogsvoering dicteren immuniteit voor dergelijke actoren; wie deze regel overtreedt kan rekenen op een heftige en compromisloze veroordeling.

Een eeuw geleden was dit de richting die het morele kompas van de bevolkingen in het Westen aanwees. Enkele decennia later zou de genocide op Joodse en andere burgers tot nog scherper veroordelingen leiden, en zou na de Tweede Wereldoorlog in Nuremberg als hoofdmotief gehanteerd worden in de vervolging van de Nazibonzen.

In 2014 blijkt ons moreel kompas heel wat minder duidelijk afgesteld. We worden nu dagelijks geconfronteerd met gruwelijke live-beelden van een slachtpartij waarbij, zoals in 1914, vrouwen, kinderen, niet-gewapende mannen en ouderlingen worden gedood en verminkt, en waarin scholen en ziekenhuizen plots “militaire doelwitten” blijken die zonder al te veel gemopper mogen aangevallen worden.

Ik geef een paar illustraties; de gelijkenis met de mobiliserende beelden uit 2014 spreekt voor zich:

En dan rijst de vraag: zijn wij als mensen de afgelopen eeuw ons moreel kompas geheel kwijt geraakt?

Welke redenen hebben we vandaag om precies dezelfde gruwelen en oorlogsmisdaden minder radicaal te veroordelen als destijds in 1914?