‘22 juli veranderde Noorwegen’ en dat was exact de bedoeling volgens de later gevonden getuigenis van de 32-jarige Breivik.
ENAR (het Europees instuituut voor racismeonderzoek) en talrijke onderzoekers die werken rond ‘hate speech’ documenteren dat al jaren. De pogingen van rechtse politici om verantwoordelijkheid af te wijzen is gewoon wetenschappelijk weerlegd: ‘hate speech’ kweekt schrik bij massa’s en justifieert extreme daden bij sommigen.
Een deel van onze (Europese) bevolking is in zijn mentaliteit niet gevolgd met de realiteit waarin die bevolking feitelijk leeft. Over de voorbije halve eeuw is de wereld intens verstedelijkt: 60% vandaag woont in stadsgebieden (dat is x6 op één eeuw!). Stedelijkheid betekent ook al altijd vermenging, migratie (zie Castells en vele andere onderzoekers). Tegelijk spat de wereld razendsnel open met de globalisering: de belangen van China, van de VS en van de EU hangen meer dan ooit samen en hebben zelfs impact op de levenskansen hier, op onze armoede, enzovoort. Die analyses zijn bekend.
Als nu de mentaliteit, zoals bij Breivik en vele anderen blijft uitgaan van eigen identiteit eerst, van exclusie van in plaats van samenleven met wie anders is, dan krijg je zijn soort reactie op de vermenging. De mentaliteit in vroegere boodschappen die een homogene wereld verzonnen is snel onaangepast geworden aan onze nieuwe leefcondities. In extreme vorm wordt dat: wij waren/zijn goed, en de ander is het echte probleem. In het nieuws heet het dat Breivik een ‘fundamentalistische christen’ is en met extreem rechts dweept. Dat is het precies: als mijn eigenheid verhardt en de enig juiste levenshouding wordt (‘fundamentalisme’ in brede zin), maar tegelijk gaat de realiteit de andere kant op, dan verlies ik de mogelijkheid om te evolueren. En zelfs om te denken.
Hebben politici hier een verantwoordelijkheid? Vanzelfsprekend. Zij kunnen, zelfs in naam van vrije meningsuiting (zoals PVV en VB doen) haat verspreiden door verschillen als gevaar of zelfverloochening te benoemen. Kristeva onderzoekt zo hoe in onze streken mensen in de vorige generatie hun zijn volledig zijn (identiteit) zien samenvallen met wat ze hebben. De consument-mens. Als die welvaart bedreigd wordt (zoals nu), dan heb je een voedingsbodem voor paniek voor het verlies. De ‘ander’ wordt dan vlug een dreiging voor je welvaart, en dus voor je zijn. Zij kunnen ook (zoals NV-A) verschillen als onoverbrugbare essenties voorstellen: de uitvinding van de Vlaamse tegen de Franstalige ‘democratie’ en cultuur, waarbij opvallend de neoliberale visie (de hardwerkende, gehoorzame Vlaming) wordt ondergeschoven. Als onderzoeker van culturen in de wereld kan ik maar zeggen dat het verschil tussen Vlaming en Waal miniscuul is, wanneer ik Chinese, Indiaanse of andere culturen leer kennen. In de globaliserende wereld is dat geen fait divers meer, maar een realiteit waarmee we geconfronteerd worden. Dat aspect ontkent NV-A dan: men maakt de Vlaming wijs dat hij de beste kaarten heeft in die globale wereld, als we de ‘profiteurs’ (Walen, vreemdelingen, enz.) er maar afrijden. Populisme is hier steeds de weg, want men ‘zegt wat het volk denkt’. Of politici kunnen uitnodigen tot nieuwe afspraken in die nieuwe historische situatie. Dat zouden de andere politieke partijen moeten doen, maar dat doen ze amper: ze hebben blijkbaar schrik om tegen ‘het gedacht van het volk ‘ in te gaan en nadrukkelijk creatieve oplossingen voor te stellen. In heel Europa. Enkel Verhofstadt hoorde ik één keer zeggen dat Europees een immigratiepolitiek moet opgezet worden, in plaats van immigratie te verdoemen en te criminaliseren. Dat was een reactie op Merkel, Sarkozy, Cameron en de Deense en Franse controle op de grenzen. De niet-nationalistische partijen in Europa zijn echter niet ingegaan op die oproep. De secundaire oproepen (om Breivik te veroordelen, Noorwegen te steunen) zijn er wel geweest natuurlijk, maar een echte creatieve en aanhoudende inbreng niet.
Wat kan men dan doen?
Persoonlijk pleit ik al jaren voor het leren omgaan met verschil via interculturele vorming en opvoeding. Diversiteit is immers niet het integreren van wat anders is. Het is een basiskenmerk van ons allemaal. Wij dragen kleren uit India, eten voedsel uit de hele wereld(waaronder friet als afgeleid importproduct uit Latijns Amerika van ‘eergisteren’), dansen op muziek van overal, enzovoort. De snelle verstedelijking en globalisering dwingt ons met verschillen om te gaan. De oude mentaliteitskaders -vanuit Christendom, Jodendom én Islam maar ook vanuit een gesloten antigodsdienstige houding,- ontraadt ons om open of dynamisch om te gaan met verschillen. De Deense en Nederlandse ondemocratische gedoogregeringen voeden de oude opstelling. Democratisch Europa moet duidelijker zijn: de vermenging door verstedelijking en globalisering zal niet teruggedraaid worden. Leer dus alle burgers omgaan met verschillen. Maak allen intercultureel vaardig. Niet enkel wat uitleg over onze en andere culturen, maar praktisch leren omgaan met gemeenschappelijkheid en verschil, voor alle betrokkenen. Dat kan door in onderwijs en onderzoek , maar ook in de media en politieke debatten van diversiteit een hoge prioriteit te maken. Dat is vooral ook praktisch: leer mensen anderen te ontmoeten en samen te werken, meng actief wijken en scholen. Er is slechts één wereld, en die wordt bevolkt door mensen met zeer verschillende gewoonten, smaken, opvattingen en dergelijke. Die mensen wonen meer en meer samen en in onderlinge afhankelijkheid voor hun overleving. Leren omgaan met verschillen en intercultureel vaardig worden is dan de enige adekwate mentaliteit. Dit bespreken en waarmaken is een morele opdracht voor politici en voor intellectuelen in onze wereld, als we figuren zoals McVeigh en Breivik willen vermijden. Zij zijn jammere uitingen van ons slordig omgaan met of zelfs ontkennen van onze lethargische hunker naar een ingekapselde identiteit.
Rik Pinxten, Universiteit Gent
