Covid-19 houdt de hele wereld in zijn greep. Honderdduizenden zijn besmet (waarschijnlijk veel meer dan de bevestigde gevallen), de lijst met doden groeit exponentieel en kapitalistische economieën vallen stil waardoor een mondiale recessie nu vrijwel onvermijdelijk is.

Dat een pandemie ooit zou uitbreken werd al veel vroeger voorspeld, maar maatregelen om op zo’n crisis te anticiperen werden geblokkeerd door de nietsontziende imperatieven van een economische orde die, aldus Noam Chomsky, “geen winst ziet in de preventie van een toekomstige catastrofe.” Chomsky is emeritus professor linguïstiek aan het MIT (Massachussetts Institute of Technology) en laureaat professor aan de University of Arizona. Hij heeft meer dan 120 boeken en duizenden artikels en essays gepubliceerd. In dit interview legt hij uit waarom het neoliberale kapitalisme zelf de reden is dat de VS geen antwoord heeft op deze pandemie.

Het nieuwe coronavirus verspreidt zich over vrijwel de hele wereld. De Verenigde Staten tellen ondertussen meer bevestigde gevallen dan om het even welk land, waaronder ook China, waar het virus is ontstaan. Hebben deze ontwikkelingen u verrast?

Noam Chomsky: De schaal van de plaag is onverwacht, zelfs schokkend, maar niet het feit dat ze zich voordoet. Het antwoord van de VS op de crisis kon niet slechter zijn, wat evenmin een verrassing is.

Wetenschappers waarschuwen al jaren voor een pandemie. Met de SARS-epidemie van 2003, ook afkomstig van een coronavirus, werd die roep nog luider. Toen werden vaccins in ontwikkeling gebracht, maar die kwamen niet verder dan het pre-klinische stadium. Men had toen een systeem op poten moeten zetten dat heel snel kan reageren op de uitbraak van een epidemie en er had extra behandelingscapaciteit moeten komen. Hetzelfde geldt voor initiatieven om mensen te beschermen en te behandelen, mocht er later een gelijkaardig virus opduiken. 

Maar wetenschappelijk inzicht alleen volstaat niet. Iemand moet het werk ook verderzetten. De pathologie van het hedendaagse socio-economische stelsel maakte dat onmogelijk. De signalen van de markt waren duidelijk: er zit geen winst in de preventie van een toekomstige catastrofe. De regering had kunnen optreden maar dat is uitgesloten onder de heersende doctrine. Zoals Reagan met zijn zonnige glimlach zei: “De staat is het probleem.” De zakenwereld kreeg daardoor nog meer greep op de besluitvorming. Zakenmensen streven immers privéwinst na en worden niet gehinderd door zij die het algemeen belang dienen. Het ongebreidelde kapitalisme en de gedeformeerde markten werden in de jaren daarna nog brutaler onder invloed van het neoliberale denken. 

Een van de meest dramatische – én moorddadige – mislukkingen toont hoe ernstig de pathologie is: het tekort aan beademingstoestellen wat een echt knelpunt is in de bestrijding van de pandemie. Het ministerie van Volksgezondheid en Welzijn (Department of Health and Human Services) zag het probleem aankomen en stelde daarom een kleine firma aan om goedkope en gebruiksvriendelijke beademingstoestellen te produceren. Maar daar stak de kapitalistische logica een stokje voor. De bewuste firma werd opgekocht door een groot bedrijf, Covidien, dat het project op een zijspoor zette. “In 2014 liet het bestuur van Covidien aan het federaal agentschap voor biomedisch onderzoek (BARDA) weten dat het uit de deal wilde stappen. De overheid had nog geen toestellen ontvangen op dat moment”, aldus drie voormalige federale functionarissen. “Bij Covidien klaagde men erover dat de overeenkomst niet winstgevend genoeg was.” Zonder twijfel waar.

De neoliberale logica kwam tussenbeide en dicteerde dat de regering niet mocht optreden om het gigantische falen van de markt recht te zetten. De huidige ravage is het resultaat van dat beleid. The New York Times drukte het nog vriendelijk uit: “De stilgevallen inspanningen om een nieuwe generatie goedkope en gebruiksvriendelijke beademingstoestellen te produceren, tonen aan hoe gevaarlijk het is om fundamentele projecten inzake publieke gezondheid aan privébedrijven te outsourcen. Dat zij zich focussen op winstmaximalisatie strookt niet altijd met het doel van de regering: voorbereiding op een toekomstige crisis.”

Als we even het rituele eerbetoon aan de “welwillende” regering en haar lovenswaardige doelen negeren, dan klopt deze opmerking. Maar daar kunnen we nog aan toevoegen dat de nadruk op winstmaximalisatie ook “niet altijd strookt” met de hoop op “het verder bestaan van de mensheid”, om even een zin te lenen uit een gelekt memo van JPMorgan Chase, de grootste bank in de VS, waarin gewaarschuwd werd dat “het voortbestaan van de mensheid” onder het huidige beleid bedreigd wordt, wat ook geldt voor de investeringen van de bank in fossiele brandstoffen. Gevolg hier: Chevron annuleerde een winstgevend project in duurzame energie omdat er meer geld te verdienen viel met het vernietigen van leven op aarde. ExxonMobil, dat rationelere winstberekeningen gemaakt had, hoefde dat niet te doen want het was niet eens begonnen aan zo’n project.

Dat ligt natuurlijk in de lijn van de neoliberale doctrine. Zoals Milton Friedman en andere neoliberale hoogvliegers ons geleerd hebben, moeten bedrijfsmanagers winst maximaliseren. Komt men deze morele verplichting ook maar in het geringste niet na, worden de grondvesten van het “beschaafde leven” vernietigd.

We zullen de coronacrisis te boven komen, maar tegen een hoge, mogelijk zelfs verschrikkelijke kost, in het bijzonder voor de armen en kwetsbaren onder ons. Het smelten van de ijskappen en andere verwoestende gevolgen van global warming daarentegen zullen we niet te boven komen. Ook hier is de catastrofe het gevolg van marktfalen dat in dit geval werkelijk wereldschokkende gevolgen heeft.

De huidige regering werd voldoende gewaarschuwd voor een mogelijke pandemie. In oktober 2019 is er op hoog niveau zelfs een simulatie geweest. Ook hier was Trumps reactie te verwachten: elk belangrijk deel van de staat verloor fondsen en werd ontmanteld. Met ijver werden de aanbevelingen van de bedrijfsheersers in beleid omgezet zodat winstfnuikende en levensreddende regelgeving geschrapt werd. Men nam het voortouw in de race naar de afgrond wat milieurampen betreft; Trumps grootste misdaad, en waarschijnlijk dé grootste misdaad uit de hele geschiedenis gezien de gevolgen.

Begin januari bestond er nog maar weinig twijfel over wat er aan het gebeuren was. Op 31 december 2019 informeerde China de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) dat het aantal patiënten met onbekende symptomen van longontsteking toenam. Op 7 januari maakte het bekend dat wetenschappers de bron van het virus hadden geïdentificeerd. Het genoom was geanalyseerd en de resultaten werden met de rest van de wetenschappelijke wereld gedeeld. In januari en februari trachtten de Amerikaanse inlichtingendiensten dit bij president Trump onder de aandacht te brengen. Tevergeefs. Functionarissen lieten aan de pers weten dat “ze hem simpelweg tot niks konden bewegen. Alle alarmbellen gingen af.”

Trump dacht er niet aan zijn mond te houden. Hij stuurde een resem zelfverzekerde mededelingen de wereld in: eerst dat het maar een hoestje was, dat hij alles onder controle had, dan dat hij 10/10 verdient voor het aanpakken van de crisis, vervolgens dat het zeer ernstig was, maar dat alleen hij geweten had dat het om een pandemie ging. Zo kan ik nog een eindje doorgaan. De techniek is vrij doeltreffend: zoveel mogelijk leugens spuien totdat elke notie van waarheid verdwenen is. Wat er ook gebeurt, Trumps loyale aanhangers zullen zijn aanpak rechtvaardigen. Als je zoveel pijlen in het wilde weg om je heen schiet, treffen er altijd wel een paar doel.

Als kers op de taart publiceerde het Witte Huis op 10 februari zijn jaarlijkse begrotingsvoorstel, net toen het virus in de VS voet aan de grond kreeg. Er zou nog harder bespaard worden op alle belangrijke gezondheidsposten (in feite op alles wat mensen zou kunnen helpen) terwijl investeringen in het leger en de muur – de zogenaamd essentiële zaken – zouden toenemen.

Een van de effecten is dat tests veel te laat en op veel te kleine schaal worden uitgevoerd. In andere landen wordt veel meer getest. Gevolg? Het is onmogelijk om aan test-and-trace te doen, waarbij de bron van een besmetting zo ver mogelijk terug in de tijd wordt opgespoord. In goed functionerende samenlevingen voorkomt die aanpak dat de ziekte ontspoort. Nu hebben zelfs de beste ziekenhuizen in de VS niet voldoende basisapparatuur waardoor de VS het globale epicentrum van de crisis is geworden.

Dit is maar een deeltje van wat Trumpiaans venijn veroorzaakt, maar ik zal er hier niet verder over uitweiden.

Het is verleidelijk om de schuld voor deze rampzalige aanpak op Trump af te schuiven. Maar als we zulke catastrofes in de toekomst willen vermijden, moeten we verder terugkijken. Trump werd president van een samenleving die al ziek was, getekend door 40 jaar neoliberalisme. Het neoliberalisme zelf is nog ouder natuurlijk. 

De neoliberale versie van het kapitalisme is al van kracht sinds Reagan en Margaret Thatcher kort daarvoor. De akelige gevolgen hoeven niet in detail uitgelegd te worden. De gulheid van Reagan tegenover de superrijken is van direct belang vandaag nu een nieuwe bail out op til is. Hij schafte al snel het verbod op belastingparadijzen en andere mechanismen af, zodat de belastingdruk naar de algemene bevolking verschoof. Hij keurde ook stock buybacks goed, het terugkopen van eigen aandelen. Dat is een manier om de waarde van de eigen aandelen omhoog te krijgen waardoor het bedrijfsmanagement en de superrijken (die de meeste aandelen bezitten) zich kunnen verrijken. Tegelijkertijd ondermijnde die ingreep de productiviteit van de bedrijven.

Zulke beleidsveranderingen hebben verstrekkende gevolgen. Het gaat om tientallen biljoenen dollars. In feite komt dit beleid een heel kleine minderheid ten goede terwijl de rest verder ploetert. Daardoor hebben we nu een samenleving waarin 0,1 procent van de bevolking 20 procent van alle rijkdom in handen heeft, terwijl de armste 50 procent nauwelijks het einde van de maand haalt en permanent schulden heeft. Terwijl de winsten stegen en CEO’s ongeziene bedragen binnenreven, stagneerden de normale lonen. Zoals de economen Emmanuel Saez en Gabriel Zucman in hun boek The Triumph of Injustice aantonen, is de belastingdruk op de verschillende inkomensgroepen ongeveer evenredig, behalve aan de top. Daar neemt hij af. 

De private gezondheidszorg in de VS is al lang een internationaal schandaal. Die kost twee keer zoveel per inwoner in vergelijking met andere ontwikkelde landen. De gevolgen zijn navenant. De neoliberale doctrine ging nog een stap verder met de invoering van efficiëntiemaatregelen: ik bedoel just-on-time leveringen die het systeem heel kwetsbaar maken. De kleinste storing kan het hele systeem doen instorten. Dat geldt ook voor de fragiele mondiale economie, gestoeld op neoliberale principes. 

Zo zag de wereld er al uit toen Trump aantrad en die tracht hij nu nog verder af te breken. Zij die de samenleving zullen moeten heropbouwen na de crisis nemen best akte van de woorden van Vijay Prashad: “De normaliteit zal niet terugkeren, want die was net het probleem.”

Nochtans, nu het hele land zich in een ongeziene gezondheidscrisis bevindt, wordt in de VS nog steeds verkondigd dat universele gezondheidszorg onrealistisch is. Is het neoliberalisme alleen verantwoordelijk voor deze eigenaardige en exclusief zonderlinge Amerikaanse kijk op gezondheidszorg?

Noam Chomsky: Dat is een ingewikkeld verhaal. Ten eerste zien we sinds lange tijd in opiniepeilingen dat veel mensen positief staan tegenover universele gezondheidszorg. In sommige gevallen is er heel brede steun voor. Op het einde van Reagans presidentschap vond 70 procent van de Amerikanen dat gegarandeerde gezondheidszorg in de grondwet moest staan. Volgens 40 procent was dat al het geval. Je moet begrijpen dat de grondwet in de VS beschouwd wordt als de bron van al wat goed is. Uit sommige referenda is al gebleken dat er brede steun is voor universele gezondheidszorg. Totdat het propagandaoffensief van de zakenwereld start. Die waarschuwt dan voor de hoge, soms zelfs astronomisch hoge belastingen. Dat zagen we recent nog. Op die manier verkleint het draagvlak weer. 

Zoals gewoonlijk zit er een kern van waarheid in die propaganda. De belastingen zullen inderdaad omhoog gaan maar de totale kost van de gezondheidszorg zou sterk moeten dalen, zoals we bij vergelijkbare landen zien. Er bestaan een aantal tot de verbeelding sprekende schattingen van de voorziene daling. The Lancet (Verenigd Koninkrijk), een van de meest vooraanstaande medische vakbladen ter wereld, publiceerde recent een studie waarin men schat dat universele gezondheidszorg in de VS “de kost van de nationale gezondheidszorg waarschijnlijk met 13 procent zal drukken, wat neerkomt op 450 miljard dollar per jaar (gebaseerd op de waarde van de dollar in de VS in 2017).” Verder lezen we nog:

Het hele systeem zou goedkoper zijn dan de som van wat werkgevers en huishoudens momenteel uitgeven aan premies en de kost die de overheid op zich neemt. Single-payer health care – een vorm van universele gezondheidszorg zoals die in de VS zou bestaan – zou vooral de laagste inkomens ontlasten. Als we kunnen garanderen dat alle Amerikanen toegang hebben tot gezondheidszorg, worden naar schatting meer dan 68.000 levens en 1,73 miljoen levensjaren per jaar gered vergeleken met het huidige status quo.

Maar de belastingen zouden omhoog gaan. Het lijkt wel alsof het de Amerikanen niet kan schelen dat ze meer geld uitgeven, zolang het maar niet voor de fiscus is; ook al sterven daardoor jaarlijks tienduizenden mensen. Dat zegt veel over de staat van de Amerikaanse democratie en hoe de mensen die ervaren. Het zegt ook veel over de kracht van het doctrinaire systeem dat de zakelijke machthebbers en hun intellectuele pionnen bedacht hebben. De neoliberale aanval heeft deze pathologie in de nationale cultuur alleen maar versterkt, maar de wortels zitten veel dieper en er zijn tal van voorbeelden van. Een heel interessant onderwerp.

Terwijl de verspreiding van het virus in Europa met wisselend succes wordt bestreden, lijken de landen die het succesvol doen voornamelijk buiten het (neo)liberale Westen te liggen: Singapore, Zuid-Korea, Rusland en China zelf. Valt hier iets uit te leren over westerse kapitalistische regimes?

Noam Chomsky: De bestrijding van het virus wordt op verschillende manieren aangepakt. China lijkt het, momenteel althans, onder controle te hebben. Hetzelfde geldt voor de landen in de Chinese periferie waar men de eerste waarschuwingen serieus heeft genomen. Daar zijn democratieën bij die zeker even levendig zijn als de westerse. In Europa trachtte men vooral tijd te winnen, maar sommige landen ondernamen actie. Het ziet ernaar uit dat Duitsland het laagste aantal doden zal hebben dankzij een overschot aan gezondheidsinstellingen, diagnostische capaciteit en een snelle respons. Voor Noorwegen geldt hetzelfde, lijkt het. De reactie van Boris Johnson in het Verenigd Koninkrijk was schandalig, net zoals die van Trump in de VS. 

Maar de zorg voor de bevolking reikte in Duitsland niet verder dan de eigen landsgrenzen. De Europese Unie blijkt haar eigen naam niet waardig. De sukkelende Europese samenlevingen konden echter hulp vinden aan de andere kant van de Atlantische Oceaan. De Cubaanse supermacht stond eens te meer klaar met dokters en materiaal. Ondertussen schroeft de VS de gezondheidshulp aan Jemen terug waar het samen met andere landen de ergste humanitaire crisis ooit heeft teweeggebracht. Tegelijkertijd maakt het van de coronacrisis gebruik om sancties tegen zijn vijanden te verstrengen en zo het grootst mogelijke leed te veroorzaken. Cuba is daar het oudste voorbeeld van met terroristische oorlogen en economische onderdrukking die al sinds de Kennedy’s bezig zijn. Maar wonderbaarlijk genoeg heeft het land het overleefd. 

Het moet bijzonder verontrustend zijn voor Amerikanen om de reactie van Angela Merkel – een beheerste, aangepaste en feitelijke uiteenzetting over de beste aanpak – te vergelijken met die van het circus in Washington.

Wat de verschillende werkwijzen onderscheidt, is niet zozeer democratie versus autocratie, maar functionele versus dysfunctionele samenlevingen. In Trump-termen heet dat dan “shithole countries”. Hij is goed op weg om er zelf een te creëren. 

Wat denkt u van het reddingsplan ter waarde van twee biljoen dollar? Denkt u dat het voldoende is om een nieuwe grote recessie te voorkomen en kan het de meest kwetsbare groepen in de VS helpen?

Noam Chomsky: Het is beter dan niets. Het zal beperkte steun bieden aan sommigen die het echt nodig hebben. En het zal grote fondsen bevatten voor de zieltogende bedrijven die nu onder de rok van hun verzorgingsstaat kruipen. Met gebogen hoofd, terwijl ze een kopie van Ayn Rand* verstoppen, smeken ze om nog maar eens gered te worden door de bevolking. De hoogdagen hebben ze gebruikt om enorme rijkdom te vergaren die nog eens vergroot werd met een orgiastische terugkoop van eigen aandelen. Maar geen paniek. De fondsen zullen natuurlijk gemonitord worden door Trump en zijn minister van Financiën, die uiteraard eerlijk en rechtvaardig zijn. En wat als ze de eisen van de inspecteur-generaal en het Congres negeren? Wie zal er iets tegen Trump & Co doen? De minister van Justitie, William P. Barr? Proberen ze Trump nog eens af te zetten?

Er zijn genoeg manieren om directe hulp te bieden aan wie het nodig heeft, aan de talloze huishoudens, die vaak genoeg van een hongerloon moeten leven. Ik denk ook aan het werkvolk dat nuttig werk doet en aan het enorme precariaat dat met tijdelijke en onregelmatige tewerkstelling tracht rond te komen. Er zijn nog meer voorbeelden. Zij die het opgeven, de honderdduizenden slachtoffers van de “Deaths of Despair” (zie Deaths of Despair and The Future of Capitalism) – een exclusief Amerikaanse tragedie – en de daklozen en gevangenen. Ik denk aan de grote groep mensen met zulke slechte woningen dat afzondering en het opslaan van eten geen optie is. En vele anderen die niet moeilijk te identificeren zijn.

De politieke economen Thomas Ferguson en Rob Johnson stellen het eenvoudig: hoewel het onrealistisch is om in de VS universele gezondheidszorg te bieden zoals dat elders de standaard is, “is er geen enkele reden waarom alleen bedrijven verzekerd moeten zijn.” Verder gaan ze na hoe diefstal door bedrijven eenvoudig vermeden kan worden.

Op zijn minst moeten de regelmatige reddingsacties voor de bedrijven door de bevolking de garantie krijgen – met streng toezicht weliswaar – dat de bedrijven de eigen aandelen niet terugkopen. Werknemers moeten bovendien een echte zeg krijgen in het beleid en er moet een einde komen aan schandalige protectionistische maatregelen die het foute label “vrijhandelsovereenkomst” dragen. Die overeenkomsten stellen enorme winstmarges zeker voor de farmaceutische industrie. Maar de prijzen voor medicamenten zijn veel hoger dan mochten er rationele overeenkomsten gemaakt zijn. 

Op zijn minst.

Dit is een vertaling van een interview dat origineel is geschreven door C. J. Polychroniou en gepubliceerd in Truthout. De vertaling is met toestemming van de auteur en het medium uitgevoerd door Jules De Moor. – Copyright, Truthout.org. Reprinted with permission.

Bron:

* https://www.trouw.nl/nieuws/de-tijd-is-rijp-voor-de-filosofie-van-het-egoisme-van-ayn-rand~b8b3e831/?referer=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2F: De Russische emigrée Ayn Rand stond een laissez-faire kapitalisme voor, waarin iedereen handelt op basis van rationeel eigenbelang. Egoïsme gold in haar filosofie, die ze ‘objectivisme’ noemde, als een deugd. Om haar ideeën over te brengen schreef Rand meeslepende romans, waarvan ‘The Fountainhead’ en ‘Atlas Shrugged’ de bekendste zijn. Rands helden zijn steevast krachtige individuen vol scheppingsdrang – ‘Atlassen’ – die nieuwe technologieën bedenken, veel geld willen verdienen en voortdurend heel deugdzaam enkel aan zichzelf denken. Tegenover hen staan passieve slapjanussen die parasiteren op de productiviteit van de helden. Grijstinten zijn er niet.

Foto: Andrew Rusk, Flickr / CC BY 2.0