Op 9 mei 2017 verscheen een artikel in Le Monde waarvan de titel even onheilspellend was als de inhoud: “Alle parameters rond klimaatopwarming staan in het rood”. Het gaat allemaal veel sneller en slechter dan we denken met het klimaat en de doelstellingen die vastgelegd werden in Parijs zullen we niet halen, zo schrijft Le Monde. Je zou verwachten dat voor dit soort nieuws de persen worden stilgelegd om de voorpagina’s aan te passen, maar nee. Het bericht passeert geruisloos en dat staat lang niet in verhouding tot de ernst van de situatie.
Het samenlevingsmodel zoals we dit vandaag kennen is gedoemd ten onder te gaan als we het roer niet drastisch omgooien. Wanneer de crash komt? “De ene wetenschapper zegt 2050, de andere 2100”, aldus Nick Meynen. “We zitten nu al in de ‘sixth mass extinction’ om het in geologische termen te zeggen. De laatste massale uitroeiing van het leven op aarde was het uitsterven van de dinosauriërs. Nu is de zesde dus bezig. Het aantal dieren en diersoorten dat uitsterft stijgt aan een ijzingwekkend tempo: 100 tot 1000 keer sneller dan normaal. Kijk ook naar de landbouw. De grootschalige landbouw zoals we die nu kennen maakt massaal gebruik van kunstmeststoffen maar hierdoor raakt de bodem uitgeput. Het is een bubble die vroeg of laat zal barsten. In Groot-Brittannië schatten ze bijvoorbeeld dat er nog zestig oogsten mogelijk zijn. Dat is het. Daarna is het gedaan. Wat je dan kan doen is nog meer invoeren, maar dat veronderstelt meer export elders én nog meer vervuiling van de transportsector.”
DWM: Sommigen zouden je beschuldigen van doemdenken. Je hebt ook een rits wetenschappers, politici en opiniemakers die vandaag van de daken schreeuwt dat we in de best mogelijke tijd leven en dat het ecologisch probleem zonder al te veel moeite zal opgelost geraken.
Nick Meynen: “Ik denk daar toch lichtjes anders over (lacht). Als je dat naast de fysische realiteit zet, zoals beschreven in peer reviewed papers zoals Science en Nature, dan is dat niet beter dan fake news. Waar we vooral heel goed in zijn is het ons zo snel mogelijk toe-eigenen van een beperkte en eindige voorraad grondstoffen. We leven steeds meer op geleend natuurlijk kapitaal, niet op de rente van wat de natuur aanmaakt. Dat wreekt zich op allerlei manieren. Eén van de manieren waarop zich dat wreekt is de explosieve groei van grootschalige ontginningsprojecten die leiden tot steeds meer conflicten met gemeenschappen. Hoe komt dat? Omdat de laaghangende vruchten eerst geplukt worden en dus de gemakkelijk te bereiken grondstoffen eerst ontgonnen werden. Tegenwoordig heb je eigenlijk een soort chemische oorlogsvoering nodig, namelijk fracking, om nog aan gas te geraken. Of je moet, zoals bij de ontginning van teerzandolie, de bodem volledig gaan wegschrapen. Teerzandolie ontginning komt neer op het villen van de levende aarde. Dat is natuurlijk geen vooruitgang. Er steekt bijna zoveel energie in als wat je er uit haalt – nog een teken dat we aan het einde van een bepaald verhaal zijn gekomen.”
“Het probleem is dat we dat niet onder ogen willen zien. We weigeren onze economie af te stemmen op die feiten. En het gaat hier niet alleen over het overschakelen op alternatieve vormen van energie, het gaat ook om het totale volume aan energie en materialen die we consumeren en produceren, dat totale volume ligt volgens de aardwetenschap een factor te hoog.”
DWM: Maar een groot deel van dat totale volume kan toch hergebruikt worden? De laatste decennia wordt enorm ingezet op recyclage en vormen van circulaire economie. Is dat geen uitweg?
“Als je kijkt naar wat er momenteel kan gerecycleerd worden in onze economie, dan valt dat nogal tegen. Het komt neer op zeven procent van het totale gewicht van de materialen die in omloop zijn. De overige drieënnegentig procent wordt nog altijd afval. Ondanks het buzzword circulaire economie, zal er ook gewoon een economische krimp, een verlaging van het totale volume nodig zijn. Maar dat hele idee past natuurlijk niet in het plaatje van “we zijn supergoed bezig”. En nog minder in het idee dat we alle schulden moeten terugbetalen door economisch te blijven groeien.”
DWM: Iemand als Etienne Vermeersch zal stellen dat het ecologische probleem in wezen een probleem is van overbevolking. Waar we dus in eerste plaats moeten op inzetten is het terugdringen van de bevolkingsaangroei. Akkoord?
“Dat is een steeds weerkerende opmerking en ik heb er één antwoord op. De VN schat dat er tegen 2050 twintig procent meer mensen zullen zijn dan nu. Maar de VN schat ook dat we tegen 2050 ongeveer tweehonderd procent meer zullen consumeren dan nu. Dan vraag ik je: zeg me waar het grootste probleem zit? Het grootste probleem is niet de hoeveelheid mensen. Het is zelfs niet de hoeveelheid die we consumeren. Het is het economische systeem dat dit mogelijk maakt, aanmoedigt en voorstelt als een daad van goed burgerschap. Ik geloof sterk in wat Ghandi ooit zei: ‘Er is genoeg voor ieders noden, maar niet voor ieders hebzucht.’ Daar komt het eigenlijk op neer. Zelfs Adam Smith, de peetvader van het kapitalisme, heeft tweehonderdvijftig jaar geleden al gezegd dat kapitalisme een groeifase zou kennen maar dat die groei niet eeuwig kan blijven duren. Het probleem is dus vooral dat de economische expansie veel sneller gaat dan de bevolkingsexpansie. Trouwens, die bevolkingsexpansie zal zich sowieso stabiliseren na 2050.”
Schizofrenie
DWM: Hoe verklaar je dat we dit feit maar niet onder ogen kunnen zien als samenleving. Of misschien preciezer, we zien het wel onder ogen maar het dringt niet door en zet nauwelijks aan tot gedragsverandering. Hoe kan dat?
“Het is een psychologisch iets. De psycholoog Harald Welzer schreef dat de meeste Duitsers de holocaust niet konden erkennen terwijl die bezig was. Het was simpelweg te groot om te bevatten. Hij zegt dat hetzelfde bezig is met klimaatverandering en de uitstervingsgolf van het leven op aarde. Het is een menselijk instinct om ons te beschermen tegen een trauma dat te groot is of tegen iets dat we helemaal niet kunnen plaatsen. We filteren onze informatie die we binnenkrijgen, en de informatie die te confronterend is laten we niet echt doorkomen.”
“Er heerst een vorm van zelfcensuur en de neiging om de zaken minder erg voor te stellen dan ze in werkelijkheid zijn.”
“Maar het is niet alleen een psychologische kwestie. Er lopen ook allerhande contradicties door ons bestaan waarvan de uitersten moeilijk met elkaar te verzoenen zijn. Ik reis ook met het vliegtuig hoewel ik dat principieel probeer te vermijden, maar soms kan ik niet anders omdat mijn beroep het vraagt of omdat er sociale druk ontstaat. Je moet onvermijdelijk compromissen maken en dat zorgt ervoor dat je soms in schizofrene situaties terechtkomt. Je verricht handelingen die niet in overeenstemming zijn met je inzicht in de werkelijkheid, maar je maakt soms deel uit van een groter geheel – op het werk en in het gezin. Je hebt kennis en je hebt gedragsverandering, en die twee zijn veel minder verbonden met elkaar dan we doorgaans denken. Ik geloof meer in gedragsverandering door ervaring dan door kennis. Daar ging mijn vorige boek “Wandelen met Flora” over.”
DWM: Ok, dat valt ergens te begrijpen als het om burgers gaat. Maar beleidsmakers weten donders goed wat er gaande is en weigeren drastisch van koers te veranderen. Het gaat dan toch om meer dan een louter psychologisch gegeven?
“Als het over beleid gaat spelen lobbygroepen natuurlijk een belangrijke rol. Voor elke ontmoeting met een ngo die een EU-politicus heeft, zijn er vijftien ontmoetingen met een lobbygroep die als doel heeft om de winsten van zijn private geldschieter te verhogen Dat is de verhouding ongeveer. Private lobbygroepen hebben véél meer geld en middelen om het beleid heel drastisch te beïnvloeden. Kijk bijvoorbeeld naar het hele volkswagenschandaal. Weet je wat de uitkomst daarvan geweest is? Dat we uiteindelijk twee keer meer mogen uitstoten dan door de wereld gezondheidsorganisatie is toegestaan. De lobby heeft gewoon zelf de nieuwe wet geschreven. Dat weten we omdat ze het word document vergaten te anonimiseren.”
“Er is ook een ander punt dat zwaar onderschat wordt. De cijfers van het IPCC over de opwarming en de stijging van de zeespiegel zijn steevast onderschattingen. Bij elk volgend rapport moeten de cijfers dan weer naar boven toe gecorrigeerd worden. Binnen het IPCC bestaat de neiging om te voorzichtig te zijn. Dat komt omdat het IPCC een vereniging is van al de beste wetenschappers in het vakgebied maar hun rapporten moeten nog altijd door overheden goedgekeurd worden. Bovendien, als één van de klimaatwetenschappers die voor het IPCC een bijdrage levert echt de noodklok luidt dan krijgt hij of zij steevast een stortvloed van goed georganiseerde en goed gefinancierde merchants of doubt over zich die betaald worden door de industrie. Die betalingen gebeuren tot op hoog niveau, aan professoren in topuniversiteiten. Het leven van oprechte klimaatwetenschappers kan op die manier heel lastig gemaakt worden. Er is persoonlijke intimidatie en er is fake-academische én politieke druk. Er is zelfs een wetenschappelijke peer reviewed paper die uitlegt hoe beiden er toe bijdragen dat het IPCC veel te conservatieve voorspellingen maakt. Er heerst een vorm van zelfcensuur en de neiging om de zaken minder erg voor te stellen dan ze in werkelijkheid zijn.”
“Maar de feiten zijn wat ze zijn, al drie jaar op rij breken we temperatuurrecords. De niveaus van de metingen liggen nu al hoger dan de worst case scenarios die vervat zaten in het laatste IPCC rapport. Een zelfde verhaal als het gaat over het stijgen van de zeespiegel. Het smelten van het poolijs gaat veel sneller dan het IPCC had voorspeld. Een ijsvrije noordelijke ijszee zou al mogelijk zijn in september van dit jaar terwijl de voorspellingen verkondigden dat dit ten vroegste het geval zou zijn in 2035. De snelheid waarmee het ijs smelt neemt ook exponentieel toe.”
Peanuts
DWM: Niet alleen lobbygroepen zorgen ervoor dat we voortgaan met een beleid dat ecologische rampspoed brengt. Ook een doorgedreven besparingsbeleid draagt daar toe bij. In je boek haal je onder meer Griekenland aan als schrijnend voorbeeld.
“Griekenland moet zogenaamde memoranda tekenen om geld te krijgen. Geld waarvan het grootste deel uiteindelijk niet naar Griekenland maar wel naar Europese banken terugvloeit. Het gaat om meer dan negentig procent van het geld dat naar banken buiten Griekenland gaat, dus dat is geen peanuts. Maar dat is ongeveer geweten. Waar mensen minder weet van hebben is de ecologische impact van de memoranda die aan Griekenland opgelegd worden. In die memoranda staat letterlijk dat Griekenland er alles aan zal doen om buitenlandse investeringen te promoten, inclusief het verlagen van het aantal milieuvergunningen.”
“De Europese Commissie neemt hier een heel contradictorische positie in. Enerzijds legt ze die memoranda op, anderzijds heeft ze wetten die het milieu moeten beschermen tegen projecten die té nefast zijn. Bij sommige mijnbouwprojecten in Griekenland wordt er vandaag gewoon geen milieu-effectenrapport meer opgesteld, omdat men weet dat het toch niet zal goedgekeurd worden. En men verwijst daarvoor weer naar het memorandum.”
“De concrete gevolgen hiervan zijn desastreus. In het Griekse plaatsje Skouries is er bijvoorbeeld een Canadees bedrijf dat goud wil ontginnen. Enige probleem is dat het goud dat er in de grond zit gemengd is met het uiterst giftige arsenicum. Als het mijnbouwproject doorgaat dan zal er 670.000 ton arsenicum vrijkomen, dat is in theorie genoeg om de hele wereldbevolking drie keer te doden. Er bestaat ook geen goede manier om dat arsenicum op te slaan eenmaal het van het goud gescheiden is. De hele streek is al getroffen door de voorbereidingen van het mijnbouwproject. Er zijn bijvoorbeeld in de omgeving herders die feta kaas maken, hun broodwinning staat natuurlijk op het spel. Net zoals die van de meer dan duizend imkers in de omgeving. Sommige van die imkers in de regio zijn trouwens wereldvermaard. Ook de prachtige stranden en de mensen die er van het toerisme leven zijn nu al getroffen en dat zal enkel erger worden als die mijn open gaat.De stofuitstoot van de mijn is immens.”
“In de Griekse media wordt over dit alles niet bericht, want die zijn in handen van enkele machtige private spelers die belangen hebben in de bouwindustrie en in de mijnbouw. Er zijn wel een paar alternatieve media die erover berichten, maar dat bereikt meestal de doorsnee Griek niet. Zelfs vanuit een economisch perspectief is het moeilijk om de mijnbouw te verdedigen. Er worden wel jobs gecreëerd in de mijnbouw, maar er gaan veel meer jobs verloren door de plaatselijke economie te vernietigen. Eigenlijk zijn de kosten dus veel groter dan de inkomsten. En als we het trouwens over de inkomsten hebben, die vloeien ook niet naar de Griekse staat terug want via schimmige constructies langs Nederland en Canada worden belastingen ontweken. Constructies die vijf jaar lang beschermd werden door dezelfde Jeroen Dijsselbloem die in Europa de taak had om de Griekse minister van financiën de les te spellen.”
DWM: Toenemende schaarste van grondstoffen zal zich waarschijnlijk in de eerste plaats ook vertalen in een toenemend aantal gewapende conflicten. Zelfs de oplopende spanningen tussen de VS en China kunnen vanuit die optiek begrepen worden, zo schrijf je in je boek. Als er een oorlog tussen de VS en China komt, dan zal dat een oorlog om zand zijn. Vertel.
“Dat is te cru gesteld, maar er zal in dat geval waarschijnlijk wel een rol voor het steeds schaarsere zand zijn. Misschien moet ik eerst nog zeggen dat de zandwoestijnen één grote fata morgana zijn: ze doen ons denken dat er zand genoeg is maar dat zand is niet bruikbaar in de bouw, omdat die zandkorrels veel te rond zijn.Er ligt een belangrijke voorraad bruikbaar zand in de Zuid-Chinese zee . En China voert ook jaarlijks 1 miljard ton zand per jaar in, dat is vijf keer meer dan er steenkool geïmporteerd wordt. China wordt afhankelijker van import omdat de eigen zandvoorraden ook eindig zijn. China is dus enorm afhankelijk van zandinvoer en streeft ernaar die afhankelijkheid te verkleinen. Nu de Zuid-Chinese zee vol blijkt te zitten met bruikbaar zand is hun oude interesse in het gebied zeer actueel. De claim op de Zuidzee van China dient in de eerste plaats geopolitieke en militaire belangen, maar zand speelt een toenemende rol.”
“Hier is het minder accuut, maar op lange termijn gaan we ook naar een zandtekort toe. In België hebben we ons eerst gericht op de makkelijk te bereiken zandvoorraden. Mijn grootvader heeft ooit nog een zeilclub opgericht op een plas in Limburg. Het was het restant van een put die helemaal gegraven werd om snelwegen te kunnen aanleggen. In het ondertussen wel erg dichtbevolkte Vlaanderen is zo’n soort ontginning vandaag bijna ondenkbaar. In Wallonië wil een bedrijf het wel nog doen, maar er is veel verzet tegen. Door de diepte waarop men wil graven wordt het grondwater bedreigd en onder meer de paters van Rochefort vrezen dat ze niet meer zullen kunnen terugvallen op het water dat ze nodig hebben om hun bier te brouwen. Dit soort conflicten heb je nu veel meer natuurlijk omdat we veel dichter bevolkt zijn. Vandaar dat zandontginning nu veel meer plaatsvindt op zee. Eerst de nabije zee omdat dat economisch interessanter is. Maar toen bleek de nabije zee toch niet zo geschikt was omdat de bij de kust gelegen zandbanken nodig zijn om de stormgolven tegen te houden. Vandaar dat men nu bezig is met het ontginnen van de verre zandbanken. Maar achter die verre zandbanken stopt het Belgisch continentaal plateau en is het gedaan met zand graven. Op het einde van de rit zullen we dus ook zand moeten invoeren. Dat zal waarschijnlijk uit Nederland moeten komen, maar dan gaan we ervan uit dat Nederland nog zand op overschot heeft. Nederland is een heel laag gelegen land dat zijn zand ook meer dan nodig zal hebben om zich te beschermen tegen het stijgende zeewater.”
Protectionisme
DWM: Goed, maar wat kunnen we dan doen om het onheil alsnog af te wenden. Hier en daar gewoon wat verkiezingen winnen zal vermoedelijk niet volstaan. De grote revolutie dan maar? Of gewoon achteruitleunen?
“Ik ben hoopvol, maar er is geen enkele garantie dat mijn hoopvol perspectief ook waarheid zal worden. Maar ik kan niet anders dan te streven naar een betere wereld. Ik heb twee kleine kinderen, wat kan ik anders doen? Ik gebruik graag de analogie die Nic Balthazar me vertelde bij het schrijven van mijn nieuwste boek: als een dokter kanker vaststelt begint hij toch ook niet te wenen? Nee, hij of zij zal er ook alles aan doen om die kanker proberen te genezen, ook al is dat geen garantie dat het zal lukken. En op een zelfde manier probeer ik ook te kijken naar ecologische problemen. Of er tijd genoeg is, weten we niet. Maar we gaan het wel proberen.”
DWM: Wat stel je dan concreet voor?
Ik pleit ondermeer voor ecologisch protectionisme.
DWM: Zoals Trump en Le Pen?
“Nee, het is onfair om ecologisch protectionisme op gelijke hoogte te stellen met nationalisme. Ik heb het over economie en ecologie, niet over cultuur. Protectionisme gaat in wezen om de bescherming van de lokale industrie of landbouw. Wel, ik vind dat daar op zich niks mis mee is. Ik denk zelfs dat het net door het afbouwen van economische bescherming is dat we de huidige ruk naar rechts (en deels ook naar links) meemaken. Het drama is dat progressief-links zich het woord protectionisme niet heeft weten te heroveren. Het gaat evident niet enkel over de bescherming van de Vlaamse landbouw of de Vlaamse industrie, het gaat ook om de bescherming van de planeet aarde. Onder niet door de industrie betaalde aardewetenschappers is dat zelfs geen discussiepunt dat onze manier van handel voeren gewoon niet meer houdbaar is. Dus moet je wel naar een meer beschermde markt gaan.”
“De enige relevante vraag vanuit dit perspectief is: hoe lang zal het duren voor de globale samenleving instort als we op deze manier blijven handel voeren en consumeren. Protectionisme gaat erom dat we onze handelsvolumes verkleinen. We moeten kijken naar welk deel van het handelsvolume we kunnen afbouwen en welk deel we echt nodig hebben. Let op, ik geloof niet dat iedereen per se op zijn eigen eilandje moet vertoeven of in een doorgedreven pastoralisme Ik geloof wel degelijk in internationale samenwerking, in duurzame steden en in eerlijke globale handel. Maar in plaats van almaar meer handel op basis van slavenarbeid en afwenteling van kosten zijn minder én betere handel op basis van duurzame ontginning en productie essentieel om als mensheid ook de volgende eeuw nog voort te kunnen doen.”
“Onlangs las ik een artikel in The Economist dat TTIP verdedigde. De auteur verdedigde TTIP door te stellen dat de Fransen nu ook oesters uit San Fransisco zouden kunnen eten. Dat is nu eens het typevoorbeeld van het soort handel dat we net niet nodig hebben. Of een ander voorbeeld: onze garnalen die we vangen in de Noordzee, exporteren we naar Marokko om ze daar te laten pellen en vervolgens opnieuw overbrengen naar hier. Met zo’n manieren van handel drijven moeten we stoppen door middel van een radicale switch van het beleid. Je kan dat niet aan de markt overlaten, hier moet de overheid zijn verantwoordelijkheid nemen. Zeker omdat de markt ook de kosten niet bij de juiste personen laat terechtkomen. Wie betaalt bijvoorbeeld voor het stijgend aantal doden die vallen door luchtvervuiling? Of kijk naar de manier waarop we de geulen in onze havens steeds verder uitdiepen om groter vrachtverkeer toe te laten. Dat maakt ons steeds kwetsbaarder voor een stijgende zeespiegel, maar wie zal uiteindelijk betalen voor de schade die aangericht wordt door overstromingen? Dat zullen niet de bedrijven zijn die nu winst maken.”
DWM: Jouw versie van het protectionisme houdt dus een zeker ‘degrowth’-scenario in. Maar leidt dat niet tot een samenleving waarin we gewoon allemaal minder zullen hebben? Ik vrees dat weinig mensen daar enthousiast zullen over zijn.
“Nee, niet noodzakelijk. Dat is net hetgeen we zullen krijgen wanneer we niks doen. Dan krijg je samenlevingen zoals die in Oost-Congo waar eigenlijk geen middenklasse meer bestaat. Als je alles laat betijen is het dat waar we naartoe gaan. Maar er zijn ook steeds meer wetenschappers verenigd in de degrowth-beweging. Zij proberen na te gaan hoe een samenleving kan functioneren binnen bepaalde ecologische ensociale limieten.. Die wetenschappers willen op een georganiseerde manier degrowth organiseren, met een veel eerlijkere en gelijkere verdeling van de middelen die planeet aarde ons geeft. Want degrowth zal er natuurlijk sowieso komen wanneer de grondstoffen schaarser worden en op geraken.De vraag is niet of er degrowth aan zit te komen maar of we die degrowth gepland laten verlopen of chaotisch. Professor Jared Diamond vatte dat zo samen: “we zitten op een onmogelijk vol te houden koers … en daarom zullen onze milieuproblemen opgelost geraken. De vraag is of dat op een manier zal gebeuren die we zelf kiezen, of door oorlog, genocide, hongersnood, epidemieën en de ineenstorting van samenlevingen”. Geef mij dan maar de georganiseerde degrowth zonder de zotte luxeconsumptie maar waar iedereen een vreedzame kans op het goede leven krijgt.”
Nick Meynen is journalist en auteur van meerdere boeken. Over meest recente werk “Frontlijnen. Een reis langs de achterkant van de wereldeconomie” schreef Naomi Klein dit:
“In his wide-ranging journalism and writing, Nick Meynen has been vividly mapping struggles for justice around the world. His new book is a rich collection of the human stories of those struggles — from resistance to mining in India and Greece, to land grabbing in Uganda, to a landmark climate lawsuit in the Netherlands. The book harnesses the power of lived experience to bring our most urgent, high-stakes policy debates to life, and it deserves a wide international audience.”
–Naomi Klein, author of This Changes Everything and The Shock Doctrine
